User:Sumiaz/SimiQullqa

Yachakuqkunap Simiqullqa

Qusqu Qullaw Runasimipi

Students' Dictionary, in Cusco-Collao Quechua

The translations here are primarily done word-by-word as a learning tool. This sometimes results in sentences that may seem awkward or otherwise grammatically unsound to a native speaker.

Collation: Alphabetical order with one exception: the variants of Ch, K, P, Q, and T are grouped together, to make it easier to find entries when one isn't sure whether the consonant is aspirated (XH) or ejective (X'). The appropriate digraphs and trigraphs are treated as single units and ordered plain-aspirated-ejective. For example:

KA - KHA - K'A - KI - KHI - K'I - KU - ...

instead of KA - KI - KU - KHA - KHI - K'A - K'I - ...

• (r). rurayrimana - (v). verb
• (s). sutirimana - (n). noun
• (h). hinarimana - adverb

A a

achalay - achuqcha

• achalay - (r). sumaq p'acha churakuypas, uyanchikta mayllakuspa limphikuypas, q'apaqkunawan hawikuypas; wasipas imapas sumaqyachiy.

  - (v). to put on beautiful clothes, to wash and paint one's faces, to anoint with perfumes; to make a house or something beautiful.

  Sipaskunaqa ñawrap llimphi t'ikawanmi chukunkuta achalanku.

  "The girls adorn their hats with flowers of various colors."

• achanqaray - (s). watan watan payllamanta kawsaq hatun yuraqpas pukapas t'ika.

  - (n). large white and red flowers grow from from it annually.

  Ñawpapqa sipaskunapas warmikunapas achanqaray yurapa t'ikanwanmi achalakuqku.

  "Girls and women of old adorned themselves with flowers of the begonia plant."

• achikyay - (r). intipas ninapas sansapas, illapapas rirpupas, unupas, huk kawsaykunapa k'anchayninpas.

  - (v). the sun, fire, hot coals, lightning, mirrors, water, and the light from other beings.

  Ñan purikuq runaqa sansapa achikyayninta rikuspa tuta, chay wasiman chayasqa.

  "The traveller, the night he saw the light of the embers, arrived at that house."

• achira - (s). munay t'ikayuq, hatuchaq rapiyuq papahina hatun mikhuna saphiyuq yuracha.

  - (n). small plant with beautiful flowers, very big leaves, and big edible potato-like roots.

  Kurpusraymipaqqa Qusquman achira watyasqata apamunku.

  "For the festival of Corpus Christi, they bring baked achira to Cuzco."

• achka - (s). chanin, sinchi, mana pisichu, mana yupay atiy kawsaykuna.

  - (n). a lot, very much, not few, uncountable things.

  Achka hak'akllukunam chay t'uqupiqa puñusqa.

  "Many woodpeckers slept in that hole."

• achiwa - (s). llanthukunapaq k'aspichakunaman ima awasqapas watasqa.

  - (n). something woven and attached to a small stick for shade.

  Kunan p'unchawqa awasaqmi, mana ruphaykuwananpaqqa achiwata sayaykachipuway.

  "I will weave today; put up a parasol so that I will not become burnt."

• achiyuti - (s). yunkakunapi wiñaq kichka qarachapi puka ruruchayuq; achiyuti ruruwanqa mikhunata pukayachinchik; yunka runakunaqa qarankutapas ima apaykachanankutapas chay ruruchawan llimp'inku.

  - (n). grows in the yungas, with small red seeds on its thorny bark; with achiote seeds we make food red; people of the yungas color their skin and other things with the seeds.

  Aychataqa achiyuti thupachisqawan kankanapaq hawirqusunchik.

  "We will rub the meat with ground achiote in order to roast it."

• achuqalla - (s). aycha mikhuq; yaqa quwi sayaylla, tuta purikachaq sallqacha; huk sutinqa chukuru; llulla sutinqa qataycha.

  - (n). meat-eater; a small nocturnal wild animal, almost the size of a cuy; another name is 'chukuru'; incorrect name is 'qataycha'.

  Punkuta allinta wichq'aychik, paqtataq achuqalla quwitapas runtutapas suwarqukunman.

  "We close the door well, because the weasel may steal cuy and eggs."

• achuqcha - (s). yunkakunapi arwispa wiñaq yura; rurunqa mikhuna.

  - (n). a plant in the yungas that grows by climbing; its fruit is a food.

  Achuqchataqa ruqututahina hunt'achispam wayk'unahina mikhunapas.

  "The caigua is also a food that is stuffed and cooked like the rocoto."

aka - allpa

• aka - (s). 1. runakunapa mikhusqankupa puchunta uqutinta wisch'usqa. 2. uywakuna mikhusqankupa puchun, chakrapaq allin.

  - (n). 1. remainder of what people have eaten removed by the rectum. 2. remainder of what animals have eaten, good for the earth.

  Akapiqa ch'uspi huñukun.

  "Flies gather on the excrement."

  Chakrakuna wanunapaqqa llama akapunim ancha allin.

  "Llama dung is very good for fertilizing the fields."

• akach'aki - (s). ch'aki mikhuykuna mikhusqamanta akakuy mana atiy.

  - (n). to be unable to defecate from having eaten dry food.

  Tayta Jacintoqa sara kamchatawan tunastawan mikhusqamantam akach'akiwan yaqalla wañurqun.

  "Mr. Jacinto almost died of constipation from eathing toasted corn and prickly pear fruit."

• akatanqa - (s). akamanta rump'uta ruraspa tantaq yana urucha.

  akatanqa uruchaqa tarpunapaqmi rikhurimun.

  "El escarabajo abunda en épocas de sembrio."

• akllakuna - (s). inkakunapa kawsaynin pachapi riqsisqa wasikunapi awaq, puchkaq, tukuy ima yachaq kasqaku.

  Akllakunaqa mana aqha rurayllatachu yachaq akllasqa warmikuna.

  "Las acllas no solamente sabían hacer chicha sino aprendían toda clase de oficios.

• akllay - (r). achkamanta hukkunalla muhuchay, allinninlla maskay, munakusqan hurquy.

  Kuru papantaqa khuchipaq akllasunchik, ñut'untataq ch'uñupaq.

  "Escogeremos las papas agusanadas para los chanchos y las menudas, para el chuño."

• alwirhas - (s). hawas sayay rurun mikhuna tarpusqa yuracha.

  Alwirhastaqa hamk'apipas mut'ipipas mikhullanchik.

  "Las arvejas las comemos tanto en tostado como el mote."

• allachu - (s). k'aspimanta kutichayuq, q'illaymanta chuntayuq papa allana; hukkunaqa ruk'ana ninku, chayqa aspinapaq allin kaptin.

  Papa aspiqmi risunchik, allachuta aparqamuy.

  "Iremos a escarbar papas; por favor tráeme el azadón."

• allay - (r). allachuwan imapas hurquy, yurakuna aspiy, allpa wayayachiy.

  Panachay, papayta allaysirqamuway, waytatapas mikhusunchikmi.

  "Hermanita, ayúdame a escarbar mis papas; ahí comeremos huatia."

• allpa - (s). pacha mamanchik; sarusqanchik; chaypi ima yurakunapas wiñan, chaypi ima kawsaqkunapas mana kawsaqkunapas tiyanchik.

  Allpaqa tukuy imata urichipuwanchik; kaqtaq uywakunatapas mirachipuwanchik, chayraykum «Pachamama» ninchik.

  "El suelo produce de todo para nosotros, también reproduce animales; por ello le decimos «Madre Tierra.»

allqa - amu

• allqa - (s). uywapas, ima kawsaqpas iskay llimphiyuq; imapas mana tukusqa; qullusqa.

  - (n). animals and other living things with two colors; something not finished; failed.

  Yana yuraq llimphiyuq wakataqa alqa waka ñinchik.

  "We call a cow with black and white colors a mottled cow."

  Alqamariqa iskay llimp'iyuq: yanawan yuraqwan.

  "The caracara has two colors: black and white."

• allqamari - (s). wallpa sayay pisqu, yana wasayuq yuraq qhasquyuq; huk sutinqa aqchi.

  - (n). a chicken-sized bird, with a black back and white chest; another name is 'aqchi'.

  Alqamariqa kuruchakunata mikhuspa kawsan.

  "The caracara lives by eating little worms."

• allqu - (s). 1. runapa wasinpi tiyaq uywa; payqa kanikuspa wasitapas huk uywakunatapas qhawan. 2. mana chanin runata chayhinata sutiyanku.

  - (n). 1. an animal that resides in people's houses; it barks and watches the house and other animals. 2. they call a worthless person that.

  Allquqa tuta kanikuspa atuqta ayqichin.

  "At night the dog barks and scares away the fox."

  Chay Marianuchaqa manam runachu, chayqa allqum.

  "That Marianito is not a person, he is a dog."

• allquchakuy - (r). hukkunata mana kallpayuqta rikuspapas, mana atiqta rikuspapas paymanta millay asikuypas, pay sarunchaypas.

  - (v). viewing others as powerless, viewing others as incapable and cruelly laughing about them, mistreating them.

  Qullqiyuqkunaqa wakchakunata allquchakun.

  "The wealthy mistreat the poor."

• allwiy - (r). ima p'acha awanapaqpas k'aspikunapi q'aytu wakichiy.

  - (v). to prepare threads on rods in order to weave cloth.

  Paqarinqa hamunkipunim lliklla awanaypaqmi allwiysirquwanki.

  "Tomorrow you will come and help me finish the warp in order to weave a lliklla."

• ama - (h). kamachikuspa «mana» ñiy.

  - (a). to say "no" as a command.

  Paraptinqa ama hamunkichu.

  "If it rains, do not come."

• amachay - (r). pisi kallpa runatapas, uywatapas, huk kawsaqkunatapas; millaykunamantapas, kallpayuqkunamantapas, allqumantapas, ima mana allinkunamantapas hark'akuy.

  - (v). to defend people of little strength, animals, and other beings from the cruel, the powerful, dogs, and other bad things.

  Watukuq runatataq allqu hap'irqunman, amachay.

  "Since the dog could bite the visitor, protect him."

  Wakunakunaqa unquykunamanta amachawanchik.

  "Vaccines protect us from diseases."

• amaru - (s). kanirqukuspa wañuchikuq hatun mach'aqway.

  - (n). a large snake that kills by biting quickly

  Qusqu llaqtapiqa kaqmi huk Amarukancha.

  "In the city of Cuzco was the Snake Palace."

• amawta - (s). ancha yachaysapa runa; tukuy ima atiq tukuy ima yachaq.

  - (n). a person with lots of knowledge; one that can do anything and knows everything.

  Inkakunataqa kamachikunankupaq amawtakunam yanapaqku.

  "Sages assisted the Incas in governing."

• amikuy - (r). kikillanta kawsaspapas, rikuspapas, mikhuspapas mana hunt'asqa kay.

  - (v). to not be satisfied with experiencing, seeing, or eating something by iself.

  Hatun llaqtapiqa amiwanña sapa p'unchaw fidiyu mikhuylla.

  "In the big city, only eating noodles every day tired me.

• amu - (s). mana rimay atiq runa.

  - (n). person unable to speak

  Maytaq chay amu masiykiri?

  "And where is that mute companion of yours?"

ancha - añu

• ancha - (p). imapas llasaq kaptin, achka kaptin, mana qasi qasillachu. Huk simikuna t'ikrachiq.

  Manuel masichanchikqa ancha sumaq sunquyuqpuni.

• anchiy - (r). ancha llakisqa kaspa sasawan samay. Huk simipiqa llakikuy.

  Ñuqapas kaypi kakuchkaptiy, imallamantataq anchichkankiri?

• anchuy - (r). Huk hawamanta wak hawaman hurquy. Karunchay.

  Chay machasqa runata anchuchiy kaymanta.

• anka - (s). wallpa sayay, aycha mikhuq, phawaq sallqa pisqu,.

  Chiwchikunata allinta qhawankichik, ankataq aparqunman.

• anqara - (s). hatun matimanta (purumanta) p'ukuman rich'akuq mayllakunapaqpas ima mikhuykuna mayllanapaqpas apaykachana.

  Waway, anqarapi p'ukukunata mayllarqamuy!

• anqas - (s). achka unupa llimp'in, hanaq pachapa sut'i p'unchawpi llimp'inman rikch'akuq.

  Mana parananpaqqa hanaq pachapas anqas llimp'im churakun.

• anta - (s). puka q'illuman rikch'akuq q'illay.

  Tintaya qhuyamantaqa kay anta sutiyuq q'illaytam hurqunku.

• antara - (s). chunka kimsayuq tuqruchakunamanta rurasqa phukuspa munay waqachina kawsay; huk sutinqa Siku.

  Antarata waqachispam saqra tusuytaqa tusunku.

• anyay - (r). phiñakuspa rimapayay; millaymanta yuyay hap'ichiy.

  Chay llullakuq irqitaqa allin allinta anyaykuspa saqipunku.

• añas - (s). misi sayaylla khuchihina sinqayuq millay asna hisp'aq sallqacha.

  Tisi unquyniyuq runakunapaqqa añas aychas ancha allin.

• añaychay - (s). 1. imataña chaskispapas tukuy sunquwan rimaspa kutichiy. 2. tukuy sunquwan rimasqakuna.

  Allipuni waturikuwanki, anchatapuni añaychayki!

  Chay añaychayniykiqa allinmi.

• añu - (s). uqaman rikch'akuq wayk'uspa mikhuna q'illu ruru.

  Añutaqa wayk'uspa qasapi qasachispa mikhuna.

apachita - aqu

• apachita - (s). huk hatun wayq'umanta wak hatun wayk'uman wasapana q'asa. chaypi rumi qutu kan.

  Sayk'uyniyki qhipananpaqqa apachitapi huk rumichata saqinki.

• apanquray - (s). tukuy hawaman puriy atiq, kanikuq mama quchapi tiyaq mikhuna kawsaq.

  Mama qucha patapiqa apanquray chupitam mikhunku, aychanqa misk'illaña!

• apasanqa - (s). hatun kusi kusi, kanikuq, millwayuq hatun uru. hukkunaqa qampu qampu ñinku. parananpaq t'uqunmanta lluqsimun.

  Apasanqaqa parananpaqmi t'uqunmanta lluqsimun.

• apay - (r). kaymantapas chaymantapas wak hawaman imapas hurquy, pusay, q'ipiy.

  Kay qillqasqata kuraq wawqiykiman aparquy.

• api - (s). sara kutasqamantapas wak kutasqamantapas mikhuna. 2. unuyasqapas, mana ch'akisqapas.

  Sara apiqa allin hap'ikuqmi.

  Ususiykiqa api p'achayuqmi chayamusqa; chayraykutaq kunanqa unquchkan.

• apichu - (s). papaman rikch'akuq yunkakunapi uriq misk'i mikhuna saphicha. kallantaq khumara sutiyuw wak apichupas.

  Apichuqa q'illupas yuraqpas kullipas (sanipas) kallanmi.

• apinquya - (s). tintinman rikch'akuq yunkakunapi arwikuspa wiñaq rump'u misk'i ruru.

  Apinquya ruruqa qhuñaman rikch'akuq mikhuyniyuqmi.

• apu - (s). ñuqanchik rikuq taytacha, ancha munayniyuq, imamantapas amachawanchikpas muchuchiwanchikpas.

  Apu Awsanqatiqa ancha munayniyuqmi.

• aqchi - (s). yana wasayuq yuraq qhasquyuq wallpa sayay pisqu. huk sutinqa allqamari.

  Aqchi aychaqa sunqu unquykunatas hampin.

• aqha - (s). saramantapas, siwaramantapas, qañiwamantapas, rumumantapas, ch'uñumantapas t'impusqa puqusqa upyana. huk sutinqa aswa.

  Ñawpaqqa aqhata mikhunawan kuskam upyana kaq, manam machanapaqchu, chayqa ch'akiyllapaqmi kaq.

• aqsu - (s). 1. ñawpa warmi p'acha. 2. tayta kurapa hawa p'achan.

  1. Qhipa wiñay warmikunaqa manaña aqsuta riqsinkuchu.

  2. Tayta kurapas aqsuyuqmi kaq.

• aqu - (s). mayupipas huk allpakunapipas tiyaq rumi kutasqa. ch'uya mana allpayuq, mana t'uruyuq. huk sutinqa t'iyu.

  Aqu allpaqa chiri, chayraykutaq mikhuykunaqa pisillata urin.

aranway - atuq

• aranway - (s). uywakunatapas sallqakunatapas rimachispa yachachikuq willakuy.

  - (n). a teaching story telling of animals and beasts.

  Atuqmantawan Wallatamantawan aranwayqa pichus maychus kasqanchik yupaychayta yachachiwanchik.

• arariwa - (s). tarpuy pachamanta pallay pachakama chakra qhawaq runa.

  Sapanka chakrayuqmi arariwamanqa huk wachu papata qun.

• arí - (p). imatapas atikunmi ñiy, riki ñiy.

  Paqarinri, ¿hamunkichu? - Arí hamusaqmi.

• armakuy - (r). quchapipas mayupipas llapan kurpunchik mayllakuy.

  Armakuspaqa qhachqa rumichawanmi thupakuna.

• asiy - (r). imataña uyarispapas, imataña rikuspapas anchata kusikuy; khullachisqapas ¡ha ha hay! ñiy.

  Machulanta uyarispas irqichakunaqa anchata asikunku.

• asna - (s). imapas sinchi millay q'apayniyuq.

  Añaspa hisp'aykusqanqa millayta asnan.

• asnapa - (s). sumaq q'apayniyuq mikhunaman churana yurachakuna.

  Llaqtakunapiqa yuyukunata rantiptinchik asnapawan yapawanchik.

• asnu - (s). 1. kawallumanta pisipacha sayayniyuq, q'ipi apaq tawa chaki uywa. 2. imatapas mana yachay atiq runatam chayhinata sutiyanku.

  1. Asnuqa huk kuntal kuraq papatam q'ipin.

  2. ¡Yaw asnu runa, chayqa manam lluq'i makichu!

• astay - (r). huk hawamanta wak hawaman imakunapas apaykachay.

  Chay allquykiqa wak t'uqumanmi uñankunata astarqusqa.

• astawan - (p). huktawanpas huk chikantawanpas imatapas mañarikuy.

  Kay ulluku chupichaqa misk'ipuni kasqa, ¡astawan yapaykuway!

• atipay - (r). imapas llalliy, mana rurachikuqta rurarquy.

  phawaspaqa atiparquykim.

• atuq - (s). 1. allqu sayay uywakuna mikuq yana q'illu millwayuq sallqacha. 2. ancha yukakuq runatam chayhinata sutiyanku.

  1. Atuqtaqa tuqllaman ch'unchulkunata churaspam hap'ina.

  2. Chay runaqa atuqhina yukakuqmi.

awa - aysay

• awa - (s). p'achakuna ruranapaq k'aspikuna.

  Awa aspikuna ukhupiqa tarikun takarpukuna.

• away - (r). awa sutiyuq k'aspikunapi q'aytuta allwispa wak q'aytuwan minispa p'achakuna ruray.

  Hatun taytayqa wayitata awan, hatun mamaytaq llikllata awan, mamayqa millwata puchkan, ñuqataq q'aytuta kururuni.

• awki - 1. inkakunapa allin qhawarisqa yachaysapa wayna churin. 2. yachaysapa machu runa. 3. ancha munayniyuq urqukunapi tiyaq apu.

  1. Inka awkikunaqa yachaysapataq kallpasapataq karqanku.

  2. Mana allin kawsaykuna kaptinqa awkinchikkunata tapurikusunchik.

  3. Sinchita ch'akirin, awkikunatach ari phiñachinku.

• awqa - (s). chiqnikuq runa, wak ayllu, mana munakuq, millay runa.

  Machachikuq unukunam runapa hatun awqanqa. Paymi wakchayachiwasunchikpas, paymi wañuchiwasunchikpas.

• aya - (s). wañusqa runapa ukhun.

  Ayataqa anchata waqaspam wantupunku.

• aycha - (s). runakunapa, uywakunapa tullun muyuriq hunt'aq. rurukunapa mikhunan.

  Challwa aychaqa ancha misk'ipuni.

• ayllu - (s). 1. taytantin mamantin awichunkunantin wawakuna. 2. achka runayuq allpa.

  1. Ayllu sutiyqa Mamani.

  2. Ñuqaqa kani Kiswar Pampa ayllumanta.

• ayni - (s). imapas kutichinallapaq quy, mañay.

  Yunta turuykita aynillapi iskay p'unchawpaq mañaykuway.

• aypay - (r). 1. ima rakisqapas llapanman taripachiy. 2. hamuq runamanpas ayqiqmanpas qayllay. 3. ima munasqanchikpas tariy.

  1. Kay lapischakunata rakirquy, llapanmanmi aypachinki.

  2. Mamayki chaqay chimpaña hamuchkan, ayparquy wawa.

  3. Ñuqaqa hampikuq mamamanmi aypasaq.

• ayqiy - (r). huk hawamanta wak hawaman riy. runamantapas allqumantapas ima millay kawsaymantapas karunchay. qispiy.

  Chay millay masichaykimantaqa ayqinaykim.

• ayrampu - (s). puka t'ikayuq waraqu (kichka). ruruchan ukhupi puka misk'i muhuchayuq.

  Ayrampu ruru hampi unuqa muru unquy hampinapaqmi allin.

• aysay - (r). 1. allqutapas llamatapas sach'atapas qaqatapas imatapas waskhawan wataspa chutay. 2. wawara makinmanta [[puriy}puri]]chiy.

  1. Llamata aysaspa llaqtata riy.

  2. Wawata makinmanta aysay.

Ch ch

chhachu - chakuy

• chhachu - (s). 1. thanta p'achayuq runa; watasqa p'acha. 2. millwan t'ikraq asnu.

  (n). 1. people with ragged clothes; patched clothing. 2. a donkey shedding its hair.

  Qilla runaqa chhachullapuni purin.

  "The lazy person goes about in rags."

  Chhachu asnuman allinta mikhuchimunki.

  "You feed the shedding donkey well."

• chaka - (s). 1. rumimantapas k'ullumantapas simp'amantapas simintumantapas q'illaymantapas chimpanapaq mayu patapi churasqa. 2. iskaynin phakanchikpa huñukuynin.

  (n). 1. made of stone, wood, rope, cement, or metal, placed over a river in order to cross. 2. where both (legs) come together at our groin.

  Anta llaqtaman chimpanapaqqa karqanmi huk isku chaka.

  "In order to cross to the town of Anta, there was a limestone bridge."

  Chaka tulluymi nanawan.

  "My iliac bone hurts."

• chakata - (s). k'aspimantapas q'illaymantapas kuruspi churasqa.

  Taytachanchik Hisusqa chakatapi wañusqa.

• chakakuy - (r). mikhusqanchikpas, maytaña yaykuspapas mana kuyuripuy.

  Allquqa waqtan tulluwanmi chakachikusqa.

• chaki - (s). runakunapas uywakunapas chay patapi sayanchik, chaywantaq purinchik.

  Runaqa iskay chakimanta purin, wik'uñaqa tawa chakimanta phawan.

• chakitaklla - (s). chakmanapaqpas papa tarpunapaqpas k'aspimanta q'illay chuntayuq qharipa llamk'anan.

  Chakmay pachapi qhariqa chakitakllawan llamk'an, warmitaq ch'ampata aysan.

• ch'akiy - (r). 1. p'api kaspa ruphaywanpas wayrawanpas unun hurquy. 2. ununayay, thasnukunapaq upyay munay. 3. ima kawsaypas ruphaywan rumiyay.

  - (v). to remove the water of something damp with heat or wind. 2. to want water, to want to drink something. 3. to harden something with heat.

  P'api p'achaqa ruphaypipas wayrapipas ch'akillanmi.

  "The damp clothes just dry in the sun and wind."

  Ch'akiymi aypawan; maypichá aqhallapas!

  "Tengo muchísima sed; ¡dónde habrá por lo menos chicha!"

  Waqaychasqa k'ispiñuqa ch'akinmi.

  "El quispiño guardado se endurece."

• chakmay - (s/r). 1. chakrapaq allpa llamk'asqa. 2. chaki takllawan ch'ampakunata hurquspa wachukuna ruray.

  Chakmaypi tarpusqaqa paray watapi allinta urin.

  Iskay qhari chakman, huk warmitaq ch'ampata aysan. Chay kimsa runakunapa llamk'asqanmi masa sutiyuq.

• chakra - (s). 1. mikhuy rurukuna tarpusqa allpa. 2. tarpusqa mikhuykuna.

  Mamanchik Candelariapa p'unchawninpa chakra watukuqmi tusuyniyuq rinchik.

  Ñuqaqa sara chakrayuq, añu chakrayuqmi kani.

• chhaku - (s). rakhu millwapas, mana ñut'u kutasqapas (chhanqa chhanqa).

  Chhaku millwataqa qatana awanapaq puchkasunchik.

  Kay kinuwa kutasqaqa chhakum kasqa.

• chakuy - (r). sallqa kawsaqkuna hap'iy.

  Paqarinmi k'ita quwi chakuq risunchik.

chala - chanrara

• chala - (s). mamaqucha qaylla q'uñi allpakuna.

  Chala runakunaqa utkuta tarpuspa apichuta tarpuspa kawsanku.

• chhalay - (r). imakunatapas chanin chaninchasqata mana qullqillapaq qunakuy.

  Kay mankataqa ch'aki hawaswanmi chhalakamuni.

• chhalla - (s). sarapa ch'akisqa yurankuna.

  Waka mikhunanpaq chhallata q'ipirqamuy.

• ch'allay -
• chhallchay -
• chhalluy -
• challwa - (s). mayukunapipas mamaquchapipas quchakunapipas.

  Titiqaqa quchapiqa qarachi sutiyuq challwacham kan.

• challway - (r). llikawanpas makillawanpas yawrinawanpas challwakuna hap'iy.

  Paqarinqa such'i challwaqmi risunchik.

• champi - (s). tullu saqtanapaqpas k'ullu ch'iqtanapaqpas k'aspimanta kutichayuq, q'illaymanta chuntayuq llamk'ana.

  Inkakunaqa quri champiyuqsi kaqku.

• chamqay - (r). imatapas kallpawan rakhu rakhullata takay. huk simipiqa ch'aqiy ñinku.

  Ch'aqipaqqa ch'uñuta pisillata chamqana.

• chanin - (s). imapas chiqan rimay, imamantapas maychus kasqan quy.

  Puchkasqaymantaqa chanintam haywaripuwan.

• chaninchay - (r). 1. ima huchaña kaptinpas kuskachay. paqtachay. 2. maychus kasqanman chayay, allinchus manachus allin chayman taripay.

  Chaninchaykuyqa chakipiña hamuspapas chayamullanqapunim huk p'unchaw.

  Yachachiqniyqa allinllanta llamk'asqaymanta 18 chaninchawan.

• chanrara - (s). anta q'illaymanta t'uqu sunquyuq «chanran chanran» ñispa waqaq rump'u.

  Runakunaqa chanrarayuq tusun.

chhapa - ch'arki

• chhapa - (s). siwara pilasqapa, triw pilasqapa qaran.

  Siwara chhapataqa quwiman qaraykuy.

• chhapchiy - (r). kallpawantaq sinchita kuyuchispataq imapas wayrachiy. thalay.

  Kay qatanakunataqa hawapi chhapchirqamuy.

  Chay wutillacha hampitaqa chhapchirispapuni upyanki.

• chaqay - (s). rimaq runamantapas uyariq runamantapas karupi kaq.

  Chaqay wik'uñaqa atuq maqaqsi.

• ch'aqchuy - (r). pampaman unu hich'ariy. ch'allay, t'inkay.

  Allpa pampayuq wasi pichanapaqqa ñawpaqta unuwanraqmi ch'aqchurina.

• ch'aqi - (s). ch'uñu takasqayuqpas sara takasqayuqpas triw kutayuqpas ch'arkiyuq mikhuna.

  Kunan p'unchawqa triw ch'aqita wayk'ukusunchik, paqarintaq sara lawata, minchhataq ch'uñu phasita.

• ch'aqiy - (r). imatapas pitapas qayllamantapas karumantapas rumiwan aypachiy.

  Ch'aqiyqa karun karun takayllam; kutayqa ñut'u takarquymi.

  Maqt'a taripaptinsi p'asñachaqa rumiwan ch'aqikamun.

• chaqruy - (r). hukllaman imakunapas huñuy.

  Paquchanchikmi Mamanikunapa llamanwan chaqrukusqa.

• ch'aqu - haya papatawan mikhunapaq yuraq llanka.

  Punakunapi papa wayk'utaqa ch'aquyuqtam mikhunchik. Ch'aquqa kaqtaqmi allin ch'unchullninchikpi k'irikunapaqpas.

• ch'aqway - (r). simi simipura t'aqwinakuy. k'aminakuy.

  ¡Imatataq millayta ch'aqwanki, manachu runatapas manchakunki!

• charanku - (s). chayqa kastilla simimanta mañakusqa. Ñañu k'ulluchamanta rurasqa hasp'ispa ñañu kunkamanta anchata qaparispa waqaqcha.

  Pichakanipiqa charankuta waqachispa waynakunaqa uywata michinku.

• charapa - (s). tulluman rik'chakuq wasin q'ipirisqa unupi tiyaq huch'uy sallqacha. hukkunaqa ñinku: rumi hamp'atu ñispa.

  Yunka runakunaqa charapa aychamanta mikhuykunata wayk'unku.

• ch'arki - (s). kachiyuq qasachisqa ch'akichisqa aycha.

  Arikipapi paqucha ch'arkitaqa sara kamchayuqta hankullata mikhunku.

ch'aska - chayru

• ch'aska - (s). hatun sinchi k'anchayniyuq quyllur.

  Anti runakunaqa ch'aska lluqsimuyta ña hatarikunkuña.

• chaskiy - (r). imatapas hukpa makinmantapas siminmantapas hap'iy.

  Ima qurisqatapas anchata yupaychakuspa chaskikuna.

• ch'atay - (r). aswan hatun kananpaq imatapas q'aytuwanpas lasuwanpas watay.

  Kay k'aspikunata ch'atarquy ichapas chaywan aypanman.

• chatu - (s). chayqa kastilla simimanta mañakusqa. sañumanta rurasqa huk rinrichayuq unu aysanapaq apaykachana.

  Kay sasawi yurachata hampi chatupi t'impurqachimuy.

• chawa - (s). wayk'usqa ima mikhuykunapas manaraq chayasqa. hukkunaqa hanku ñinku.

  Kay papaqa chawaraqmi kasqa; huk chikantawan t'impuchimuyraq.

• ch'awar - (s). 1. paqpa rapipa q'aytunpas. 2. uywakunapa sunkhanpas chupa millwanpas.

  Puhilí llaqtapiqa llimp'isqa paqpa ch'awartam qhatunku.

  Kawallu chupamantaqa ch'awar waskhatam ruranku.

• ch'away - (r). ñuñuta q'apispa lichi hurquy.

  Ñuñuq wawakuna wiksa q'apiyniyuq kaptinqa, mamanku lichinkuta ch'awarqukuspa ruk'i papapi anisniyuqta t'impurqachinku, chaytataq wawaman upyaykachinku; chayqa mana pantay hampim.

• chawpin - (s). imataña iskayman phatmaspapas huk kuskan.

  Wawaqa mancharikuspa chawpi mayupi waqayta qallarin.

• chay - (s). imapas uyariq runapa qayllanpi kaq.

  Chay wawaqa ancha yachayniyuqmi kasqa.

• chayasqa - (s). ima mikhunapas allin wayk'usqa, mana chawachu.

  Kay watyaqa mana chayasqachu, wayk'unkiraqcha ari.

• chayru - (s). papayuq, ch'uñuyuq, phatakunayuq, ch'unchullniyuq, yuyukunayuq mikhuna.

  Wira [[ch'unchull]niyuq chayruqa misk'illaña.

ch'ichi - chillpa

• ch'ichi -
• ch'ichiy -
• chikchi -
• chikchipa -
• ch'ikikuy -
• chhillchi -
• ch'illiku -
• chillina -
• chillpa -

chimpay - ch'iquy

• chimpay -
• ch'in -
• china -
• chinkay -
• ch'inyachiy -
• chiqan -
• ch'iqchi -
• chiqniy -
• ch'iqtay -
• ch'iquy -

chiraw - ch'iya

• chiraw -
• chiri -
• ch'irway -
• ch'isi -
• ch'isiyay -
• chita -
• chiwaku -
• chiwchi -
• ch'iya -

chuchuqa - chukuru

• chuchuqa -
• chukcha -
• chukchak'utu -
• chukchu -
• ch'uklla -
• chukulli -
• chukuru -

ch'ulla - ch'uñu

• ch'ulla -
• chhulli -
• chullpa -
• ch'ullpa -
• ch'ullu -
• chhullunku -
• chulluy -
• ch'umay -
• chumpi -
• ch'umpi -
• ch'unchull -
• chunka -
• ch'unqay -
• ch'uñu -

chupa - chhuruna

• chupa -
• ch'upa -
• ch'upu -
• chuqllu -
• chhuqa -
• ch'uqñi -
• chuqu -
• churay -
• churi -
• churiyay -
• churpuy -
• ch'uru -
• chhuruna -

ch'usaq - ch'uyanchay

• ch'usaq -
• chusi -
• ch'usiq -
• ch'uspa -
• ch'uspi -
• chutay -
• chuwa -
• chuwi -
• ch'uwiy -
• ch'uya -
• ch'uyanchay -

H h

hak'akllu - hamuy

• hak'akllu - (s). urpichakuna sayay yana q'illu phuruyuq, pirqakunata t'uquspa tiyaq pisqucha.

  (n). the size of small doves, with black and yellow feathers, a little bird that makes holes in wood to live in.

  Hak'aklluqa llullakusqanmantas puka much'uyuq; chayraykus mana llullakunachu.

  "The woodpecker has a red nape from having lied; because of that, one should not lie."

• hak'u - (s). 1. ch'aki rurukuna mikhunapaq kutasqa; kuta. 2. pisi unuyuq rurukunapas kay sutiyuq.

  1. dry seeds ground for food; flour. 2. fruits with little water also have this name.

  Hak'utaqa rurallanchikmi saramantapas ch'uñumantapas siwaramantapas hawasmantapas kinwamantapas qañiwamantapas, hamk'asqamantapas hankumantapas.

  "We make flour from corn, chuño, barley, fava beans, quinoa, and kaniwa, toasted and raw."

  Allin chakrapiqa papapas hak'uñallas urin.

  "It is said that good farmland produces very floury potatoes."

• hallp'a - (s). chayqa allpa.

  - (n). that is, allpa.

• hamak'u - (s). ch'uspicha sayay uywakunapa sallqakunapa usan.

  Hamak'uqa uywakunata unquchintaq tulluyachintaq.

• hamk'a - (s). k'allanapi t'uqyachispa chayachispa mikhuy. kamcha.

  Kay llaqtapiqa saratapas siwaratapas qañiwatapas hawastapas hamk'allanchikmi.

• hamk'ay - (r). k'allanapipas mankapipas huq'ullupipas ch'aki rurukuna t'uqyachispa wayk'uy.

  Mamayqa mayllasqa qañiwata hamk'an; chayta qhunaspataq qañiwa hak'uta ruran.

• hamp'atu - (s). k'ayraman rikch'akuq unupipas allpapipas lat'aq tawa chakiyuq sallqacha.

  Hamp'atutaqa manam wañuchinachu, paykunaqa chakranchikmantam millay uruchakunata pallanku.

• hampikuq - (s). qurachakunawanpas sallqachakunawanpas apukunata mink'akuspapas unquqkuna alliyachiq runa.

  Hampikuq runaqa mach'aqway aychata ch'iri ch'irita yawar ch'unqata yana chankakata kutarquspa, qhulla hisp'aypi piturispa tullu p'akisqata q'ipichaykun.

• hampiy - (r). unquq runakunatapas uywakunatapas yurakunatapas alliyachiy.

  Manam aychallanchiktachu hampinaqa, nunanchiktapas hampinallataqmi.

• hampuy - (r). watukuq runa chaskiy, wak wasimanta hamuq runakuna waqyay.

  Hampuy taytay, allqupas watasqam!

• hamut'ay - (r). allin allin yuyaychakuy.

  Watamanta wata runaqa aswan allinta hamut'anchik.

• hamuy - (r). maymantapas kayñiqman purimuy, qayllachamuy.

  Hamuy mamay! Kay qañiwa lawallatapas mikhurikuwaqchu.

hanaq - harwiy

• hanaq - (s). wichay, mana uraychu, umanchikmanta aswan wichaypi.

  Hanaq pachamanta paraqa hamun, ñuqanchikqa kay pachapi tiyanchik, ukhu pachapiqa wañusqakunata p'ampanchik.

  "La lluvia viene del cielo, nosotros vivimos en este mundo, en el mundo de adentro enterramos a nuestros muertos."

• hank'a - (s). huk chakinmantapas makinmantapas mana allin uywapas sallqapas.

  Hank'a k'ankapa k'akaranmanta kanka kanqa.

  "Habrá asado de la cresta del gallo cojo."

• hank'u - (s). puka aychanchikpa tukukuyninpi yuraq q'illu chutakuq muquman wataq sinchi aycha.

  Hank'unchikmi tullunchikkunataqa muqunchikkunapi watan, chayraykutaq ukhunchiktaqa kuyuchinchikpas muyuchinchikpas.

  "Los tendones atan los huesos en las articulaciones y es por ello que podemos mover y doblar las diferentes partes de nuestro cuerpo."

• hanllariy - (r). yarqaymantapas puñuymantapas siminchikta «haw» ñispa hatun kachariy.

  Chakrapi llamk'aq runaqa mana hanllakuyta munaspam kukata akullin.

  "Para no bostezar a cada momento, los trabajadores de las chacras mastican la coca."

• hanuk'ay - (r). ñuñuq wawatapas ñuñuq uywatapas sallqatapas mamanmanta ayqichiy, karunchay; ñuñuy qunqachiy; t'ipiy.

  Wakin mamakunaqa ñuñunkuman uchuta churakuspa wawankuta hanuk'anku.

  "Algunas mamás destetan as sus hijos poniéndose ají en los pezones."

• hap'iy - (r). 1. ima kawsaykunatapas makinchikman churay. 2. ima yuyaykunatapas yachaykunatapas umanchikman churay.

  Kunan p'unchawqa taruka hap'iqmi risaqku.

  "Hoy día iremos a coger venados."

  Kunan p'unchawqa yachaywasipi manam imatapas hap'imunichu.

  "Hoy día en la escuela no aprendí nada."

• hapt'ay - (r). imapas huk makipi hunt'a huqariy.

  Mankamanqa huk hapt'ay kachita churaykuy.

  "Pon un puñado de sal a la olla."

• harawi - (s). chayqa «yarawi»; sumaq kamasqa sunqu llanllachiq rimaykuna, takiykunapa rimayninpas.

  Wawakunaqa raymi p'unchawkunapi sumaq harawikunata harawinku.

  "Los niños recitan hermosas poesías en ocasiones de fiestas."

• harawiy - (r). chayqa «yarawiy»; uyariqkunapa sunqun llanllarinanpaq misk'i rimay.

  Paqarinmi mamakunapa p'unchawnin, chaypim makintin makintiraq yarawimusaq.

  "Mañana es el día de las madres; allí declamaré con mucha mímica."

• hark'ay - (r). 1. pitapas imatapas qhipachiy, kikillanpi kachiy. 2. allqumantapas chirimantapas ima mana allinkunamantapas pitapas amachay.

  Qayna p'unchawmi hampunayqa karqan, hark'amuwankum.

  "Yo debí regresarme ayer, pero me atajaron."

  Rakhu p'achaqa chirimanta ukhunchikta hark'an.

  "La ropa gruesa protege nuestro cuerpo del frío."

  Allqutaq runata kanirqunman, phaway hark'amuy!

  "Cuidado que el perro muerda a la gente, ¡corre defiéndela!

• harwiy - (r). mayqan ch'aki rurutapas anchata qaywispa tumpallan hamk'ay. paruyachiy.

  Harwisqa kinuwamanta lichiyuq lawaqa misk'illañam.

  "La mazamorra de quinoa soasada con leche es rica."

hasp'iy - hawiy

• hasp'iy - (r). 1. sillukunawan thupaypas rachaypas. 2. ima hurqunapaqpas ruk'anawan allpa kichay.

  Ukhunchik siqsiptinqa sillunchikwan hasp'ikunchik.

  Papa hasp'iypiqa qhipariqkunata wachu urayta qatatinku.

• hatarichiy - (r). 1. huk kawsaqkuna tiyasqanmantapas puñusqanmantapas sayarichiy. 2. pirqatapas wasitapas sayarichiy.

  Wawata puñunamanta hatarichimuy.

  Taytaqa ayllu masintin aynipi pichqa p'unchawllapi wasita hatarirquchin.

• hatariy - (r). 1. rikch'aspa puñunamanta lluqsiypas, tiyasqamanta sayariypas. 2. qatirpariypas, maqanakuypi sayariypas.

  Mamayqa uwiha uñata qapariqta uyarispam tuta puñunanmanta hatarin.

  Tupaq Amaruwanmi hatun maqanakuyqa hatarisqa.

• hatun - (s). 1. hukkunamantaqa kuraq. 2. aswan sayayniyuqpas.

  Hatunkaq mankata apamunki.

  Hatun sach'ata kumpasunchik.

• hawa - (s). 1. mana ukhupichu, may chikapipas. 2. chayrayku.

  Hawapiqa chirichkanmi; kayman yaykuykamuy.

  May hawapipas rumiqa kallanpuni.

  Chay rimasqan hawa maqanaykukunku.

• hawaq'ullay - (s). hatun sayay yuraq t'ikayuq kichka.

  Hawaq'ullaypa t'ikanqa sunqu unquykuna hampinapaqmi allin, k'ulluntaq chukcha mayllanapaq, ruphaymanta unquq wawakuna armanapaqpas.

• hawas - (s). kinuwa yura sayay wiñaq mikhuna ruruq mallki.

  Hawastaqa qhapaq sitwa killa qallariytam tarpuna.

• hawch'a - (s). 1. nawuspa, ripullupa, acelgaspa, kinuwapa, ullpu yuyupa, michi michipa llullu yurankunamanta mikhuna. 2. llullu rapikuna mikhuy tupachinapaq wayk'usqataq ch'irwasqataq.

  Nawus hawch'atapas yuyu hawch'atapas llullu rapichakunata uchpa unupi t'impuchispam wayk'una.

  Waqaychasqa hawch'ataqa chulluchispam wayk'ukuna.

• hawiy - (r). ima wirawanpas ima hampiwanpas k'irisqa ukhunchik llusiy.

  Phaspa uyaykitaqa mana kachiyuq mantikillawan hawirqukuy

haya - hayway

• haya - (s). 1. uchuhina ruphakuq. 2. mana misk'ichu.

  1. Ruqutu sirk'aqa supay hayam.

  2. Tarwi t'impuchisqa unuqa millay haya.

• hayaqin - (s). runapa, uywakunapa, sallqakunapa ukhunpi haya unuyuq huch'uy wayaqacha.

  Ancha phiñakuq runakunataqa hayaqinmi t'uqyarqun.

• hayk'a - (s). yupasqamanta tapunapaq simi.

  Kimsaman tawata yapaptinchikri, hayk'am llapanpi?

• hayk'ap - (s). ima pachapitaq kanqa chaymanta tapunapaq simi.

  Hayk'apmi yachay wasiman hamuytaqa qallarirqanki?

• haylli - (s). hukkunata atipaspapas imataña tukuspapas kusikuymanta achkayuq qapariy.

  Ñawpa runakunaqa papa allayta tukuspapas sara huqariyta tukuspapas hayllikunata kusisqa takiqku.

• haylliy - (r). kusikuymanta qapariypas takiypas.

  Chay wayq'u runakunaqa sara kallchayta tukurquspa ña hayllimuchkankuña. Ñuqanchikpas wayralla llamk'asunchik.

• hayt'ana - (s). qaramantapas lastikumantapas pukllanapaq rump'u.

  Ñawpaqqa hayt'ana mana kaptin maqt'akuna hisp'ay p'uru phukuchuwan pukllaqku.

• hayt'ay - (r). pitapas imatapas chakiwan kallpawan takay.

  Allqutaqa manam hayt'anachu, wañuptinchiksi lamar quchata mana q'ipiwanchikchu.

• hayway - (r). makitapas ima kawsaytapas tukuy sunqu hukman taripachiy, quy.

  Añañaw! Mikhuyta wayk'ukuspaqa manaraq malliykuchkaspa apukunaman haywarina, kaqtaq wasi masikunamanpas.

  Lapischaykita haywamuway.

hich'ay - huk'ucha

• hich'ay - (r). unutapas mankamanta, ch'aki kawsaykunatapas wayqamanta talliy. hillp'uy.

  Unutaqa hatun] mankaman hich'aykuy, chaymantataq aswan aysarqamuy.

• hik'iy - (r). chutarikuspapas machasqa kaspapas «hik' hik'» ñispa samay lluqsichiy.

  - Imamantataq hik'ichkan wawaykiri?

  - Wiñachkancha ari riki, icha imatataqchus pakamanta mikhurqun.

• hillp'uy - (r). unukunata wakman hunt'achiy, hich'aykuy.

  Wawayki uchuwan hayarqachikusqa unullatapas hillp'uykuy.

• hillu - (s). allinnillan munaq, ñataq ñataq munaq, misk'illa mikhuq.

  Hillu atuqta uwiha uñata misk'irqachispa sapa kutiñataq mikhuq.

• hinaqa - (p). imamanta rimaspapas qhipaman rurakusqanta yachanapaq simi.

  Suwaqa llamatas rutuchkasqa... Hinaqa? Runanqa kunkanmantas suwata hap'in.

• hiq'ipay - (r). mikhunapas upyanapas qunqaylla surq'anman yaykuy.

  Mikhuywan hiq'ipaqtaqa wasanpipas much'unpipas yuyayllawan takana.

• hisp'ay - (s), (r). 1. runakunapas uywakunapas sallqakunapas unuta ukhunchikmanta lluqsichiy. 2. runakunapa uywakunapa sallqakunapa ukhunmanta lluqsiq unu.

  1. Llamaqa huk chikallapi hisp'anpas akanpas, chayqa akasqan patapiñapas unu qayllapipas.

  2. Runaqa hisp'ay puqusqawansi chukchanta mayllakuq.

• hucha - (s). imapas mana allin ruray, millay ruray.

  Kuraq runakuna mana napaykuyqa hatun hucham. Mana rimaykukuq wawakunataqa «muuuu» ñinku.

• huch'uy - (s). ima kawsaypas runapas yurakunapas uywakunapas pisi sayaynillayuq, mana hatunchu. khullu.

  - Paya wakaqa hatun, waka uñaqa huch'uylla.

  - Hatun papataqa wayk'upaq akllanchik, huch'uy papatataq ch'uñupaq.

• huk - (s). chay simiwan yupaytaqa qallarinchik. sapallan, ch'ullalla.

  Runa simipiqa huk, iskay, kimsa, tawa, pichqa, suqta ñispa yupanchik.

• huk'ucha - (s). tawa chakiyuq, uqipas allqapas, wasipipas pampapipas tiyaq huch'uylla suwa sallqacha.

  Huk'uchaqa kisutapas ch'arkitapas allin pakasqaña kaptinpas tarirqunpuni.

humint'a - huywiy

• humint'a - (s). q'umirraq sara kutasqamanta phutisqa mikhuna.

  Humint'ataqa kachiyuqtapas misk'iyuqtapas phutillanku.

• hump'i - (s). sayk'usqa kasqanchikmantapas, ruphaypi kasqanchikmantapas q'uñipi kasqanchikmantapas runakunapas huk kawsaqkunapas tukuy ukhunchikmanta unu wisch'usqanchik.

  Hump'i hump'iqa manam wayramanpas lluqsirqunachu manataq chiri unumanpas yaykunachu, mana chayqa ukhunchikmi punkirin.

• hunt'a - (s). runapas ima kawsaypas achka kay. wasipipas huk wayaqapipas manaña aswan yaykuyta atinchu. llasaq.

  Kay kanchaqa hunt'am, manam huk wakapas yaykumanñachu.

• hunu - (s). yupaspaqa waranqa kuti waranqa.

  Quyllurkunaqa achka mana yupay atiy, hayk'a hunuch ari kankupas!

• huñunakuy - (s). achka tantasqa runakunapa rimanakuynin.

  Llaqta runakunaqa dumingu p'unchawtas killa huñunakuyta ruranqaku.

• huñuy - (r). 1. runatapas uywatapas ima kawsaqtapas huk hawallaman churay. tantay. 2. (s). imapas tantasqa.

  - Wawakuna, ama qunqankichikchu: paqarin ch'isim tayta mamakuna huñunakunqa.

  - Kay huñuypa sutinqa Uturunku.

• huqariy - (r). 1. imatapas uraymanta hanaqman apay. [[wichay}wicha]]chiy. 2. mikhuykuna pallaypas, allaypas.

  1. Piruw Willka takiyninchikqa ñin: «k'umuchisqa k'umuchisqa mat'inta huqarin» ñispa.

  2. Kinuwataqa ayriway killapim huqariyku.

• huq'ullu - (s). unupi kawsaq challwachaman rikch'akuq, chupayuq hatun simiyuq sallqacha.

  Phatku (simipi k'iri) unquypaqqa huq'ulluta wawapa siminpi qhuchpachina.

• husut'a - (s). chayqa usuta.
• hutk'u - (s). pirqapipas pampapipas p'achapipas huk kawsaykunapipas t'uqu rikukun. t'uqu.

  - Huk'uchaqa pampa hutk'ukunapi tiyan, kaqtaq qaraywapas.

  - Kay hut'ku mankapiri ima unutaq sayanman.

• huywiy - (r). simita ch'utuyachispa pinkullupa waqayninman rikch'akuq kunkayuq phukuy.

  Kusisqa kaspaqa takinchikpas huywinchikpas qinachatapas waqachinchik.

I i

ichhu - iñiy

• ichhu - (s). urqukunapipas pampakunapipas hatun sayay yawriman rikch'akuq rapiyuq wasi qatanapaq sallqa yuracha.

  - (n). a wild small plant on mountains and on plains with large standing needle-like leaves, used to cover houses.

  Sikuwani llaqtapa sutinqa sikuwa ichhumanta hamun.

  "The name of Sicuani town comes from cane reed."

• ichhuna - (s). ichhu rutunapaqpas huk yurakuna rutunapaqpas q'illaymantawan k'ulluchamantawan llamk'ana.

  Ichhutapas hawastapas ichhunawanmi rutunchik.

• illa - huk kawsaqkunapa, rantin rumimantapas q'illaymantapas sañumantapas rurasqa.

  Paqucha chanin mirananpaqqa illanta agosto killapi allinta ch'allana.

• illaku - (s). chayqa ulluku.
• illapa - (s). manaraq chikchiptinpas chikchiptinñapas qunqayllamanta t'uquyaspa hanaqmanta uraykamuq ruphakuq pinchikilla.

  Chikchiqa confiteshina qasasqa para, chuqi illaqa qunqayllamanta wach'ihina hanaqpi llipllipin, illapaqa ruphakuq pinchikillan, k'aqyataq sinchi t'uqyaynin.

• illariy - (r). pacha paqariy, sut'iyay.

  Hawa llaqta runakunaqa pacha illariyta ña llamk'ayta qallarinchikña.

• illawa - (s). allwisqa q'aytumanta mininapaq akllasqa sinchi q'aytu.

  Illawa q'aytuwanqa allwisqa q'aytuta hukta saqispakama hap'ichinchik.

• ima - (s). kawsaykunamanta tapukunapaq simi.

  Imataq kayri? Imatataq mikhunkiri? Imapitaq puñunkiri?

• inchik - (s). allpa ukhupi wayqachakunapi puquq ulluku sayay wirayuq ruruchakuna.

  Inchiktaqa ch'akichispapas hamk'anchik, llullullatapas kutaspa ruqrupi wayk'unchik.

• inka - (s). 1. Tawantinsuyupi sapan kamachikuq runa. 2. masachasqa qhari warmipa pantaq masin. waynan, pallan.

  Sapan inkaqa tayta Intipa churinsi kaq kasqa.

  Maypitaq kay uraskamari kamurqanki? Inkaykiwancha ari qaynamurqanki.

• inti - (s). hatun hatun k'anchaq quyllur.

  Tayta Intiqa tarpusqa muhuta q'uñichispa phutuchimun.

• intiwatana - (s). 1. rumimanta rurasqa kawsay, ima pacha kasqan yachanapaq llanthun qhawana. 2. q'illaymanta rurasqa huch'uy makinacha, ñañu yawrichankunata purichispa ima pacha kasqanta willawanchik.

  Machu Pikchu llaqtachapiqa rumimanta intiwatana kan.

  Kay intiwatanataqa tawa chunka suliswanmi rantikurqani.

• iñiy - (r). hukkunapa rimasqantapas willakusqantapas ari ñiy. llapa uyarisqatapas chiqapcha ari ñispa chaskiy.

  Ñuqaqa yachachiqniypa rimasqanpi iñini.

iphu - itha

• iphu - (s). pisi kallpallawan unu para chayay.

  Iphu parachaqa chakrakunata munayta wiñachin.

• iray - (r). ch'akisqa trigo chuqllutapas siwara chuqllutapas kawalluwan saruchispapas k'upaspapas rurun ch'uyanchay. irayqa kastilla simimanta mañakusqa.

  Irasqa ruru ch'uyanchanapaqqa pallqa k'aspiwan huqarispa ichhunta wayrachina.

• irqi - (s). qhari wawapas warmi wawapas paqarisqanmanta yaqa suqta watankama.

  Irqichakunaqa kusisqam wawa wasiman sapa p'unchaw rinku.

• iru - (s). t'uqra q'umir pisi sayayniyuq millay allakuq aqu aqupi wiñaq ichhu.

  Iru ichhuqa ancha sinchi, chayraykutaq wakapas mana mikhunmanchu.

• isanka - (s). suqusmantapas p'ispitamantapas aqha suysunapaq mana aysanayuq simp'asqa hatun ch'ipa.

  'Isankaqa rurakullanmi ch'illiwa ichhumantapas suquspa tuqurun ch'iqtasqamantapas p'ispitapa yuranmantapas.

• isañu - (s). chayqa añu.
• iskay - (s). huk yupayman huk yapasqa.

  Runaqa iskay chakiyuq, iskay makiyuq iskay rinriyuq, iskay ñawiyuq kanchik.

• isku - (s). q'illayman rikch'akuq kunkayuq ruphachina uqi rumi.

  Punu llaqtapiqa kinuwa lawata isku unuyuqta wayk'uspa lichiyuqta mikhunku (q'atawi lawa).

• ismuy - (r). mikhunapas aychapas ima yurapas api waqaychasqapa asnariynin, waklliynin.

  Api api waqaychasqa ch'uñuqa ismurqunmi, kaqtaq papapas.

• ispi - (s). quchapipas mayupipas kawsaq sullk'a maki ruk'ananchik sayay mikhuna challwacha. ch'iñi challwa.

  Ispitaqa mayllarquspalla hak'upi qhuchparichispa thiqtinku, chaytataq ch'uñu phasiyuqta mikhunku.

• isqun - (s). yupaypi pusaqman huk yapasqa.

  Isqun pachak isqun chunka isqunniyuqqa huk yupaymi.

• itha - (s). ñawiwan mana rikuy atiy, yurakuna mikhuq uywakunapa yawarnin ch'unqaq, huch'uy sallqacha.

  Mana pichasqa wasipi tiyaq wallpapa k'akaranpiqa yanaraq ithapas tiyaykusqa.

K k

k'acha - khakuy

• k'acha - (s). ima sumaq p'achakuy.

  Sipaskunapas waynakunapas raymimanqa k'achay k'acha p'achasqa rinku.

• kacharpariy - (s). 1. watukuq runatapas ñan mana riqsiq runatapas pusarpariy. 2. huk raymipa tukuchaynin.

  Allqutaq watukuqninchikta kanirqunman; mayukama kacharpariy.

  Llaqtaypiqa mamanchik Rosariota kimsa p'unchawta kusichispa tususpa machaspa watakama kacharparipuyku.

• kachay - (r). pitapas imataña apachispapas ima qhawaqtapas, apamuqtapas kaymanta wak hawaman purichiy.

  Sapan warmiqa q'umir mansanata asnuchapi q'ipiykachispa wawachanta llaqtaman kachasqa.

• kachi - (s). yuraq khullu qispi rumiman rik'chakuq qullpa quchakunamanta puqumuy mana kawsaq.

  Wachakuq warmikunallam mana kachiyuqta mikhunku.

• khachuy - (r). kiruwan kanispa sinchi mikhuykuna hurquy.

  «Kayllatapas khachuykuychik,» ñispa awichaqa q'umir mansanakunata aparqamusqa.

• khaka - (s). k'anka sayay aychanrayku runtunrayku wasipi uywasqa mana phawaq pisqu.

  Khaka uywaypas wallpa uywaypas allinmi; chaykunaqa wawakunallapaq.

• k'aki - (s). siminchikpa uraychanpi kunkanchikpa hanaqchanpi ñawch'iyuq ukhunchik.

  Qharikunapa k'akinpiqa sunkham wiñan.

• khakuy - (r). wakin ch'akisqa kawsaykuna makillawan ñut'uy.

  Ayllu runaqa manaraq akullichkaspa apukunapaqraq kimsa rapicha kukata khakurikun.

k'alla - khallwa

• k'alla - (s). sara mikhuq q'umir sallqa pisquchakuna. uritu.

  K'alla pisquqa sara chuqlluta mana puquchinchu; millay suwa pisqu.

  "El loro es un pájaro que no deja madurar el choclo. Es un ave perjudicial."

• k'allampa - (s). paray pachapi pampakunapi wiñamuq yuraq kawsay. quncha.

  K'allampataqa mat'asqa aychatahinam mantikilla wirapi thiqtinku.

  "Los hongos se fríen en mantequilla como si fueran carne apanada."

• k'allana - (s). sañumantapas q'illaymantapas hamk'anapaq rurasqa manka.

  K'allanaqa kallantaqmi huq'ullu sutiyuq, chayqa kinraypi simiyuq.

  "También hay una tostadora don forma de renacuajo, con la abertura a un costado."

• kallanka - (s). llaqllasqa rumi. t'uqra.

  Ariqhipa llaqtapi wasikunaqa kallankamanta rurasqa.

  "Las casas de Arequipa están hechas de piedra sillar."

• khallay - (r). nak'asqa uywakunapa kuchilluwan wiksan kichay.

  Puna ayllukunapiqa santus p'unchawpi huk uwiha khallasqatam risasqaykimanta quykusunki.

• kallchay - (r). kinuwatapas saratapas qañiwatapas hawastapas ichhunawan rutuy.

  Kinuwata kallchaspaqa aswan ch'akinanpaqpas aswan puquykunanpaqpas arkuspa saqinchik.

  "Para que la quinua concluya de secar y de madurar se la deja en gavillas luego de segarla."

• k'allma - (s). sach'akunapa mallkikunapa pallqa pallqa yuran.

  Kusikuy p'unchawkunapi runakunaqa karpata sayarichinku iwkaliptu k'allmakunawan allichaspa.

• kallpa - (s). imapas kuyuchiq, wiñachiq, hukman kutichiy atiqpas.

  Wayrapas Intipas unupas runapas uywakunapas kallpayuqmi kanchik.

• kallpachay - (r). kallpata quspa hukkunata yanapay.

  Pacha mamataqa kancha wanuwanmi kallpachanchik.

• khallwa - (s). anqaswan yuraqwan phuruyuq pichitanka sayay pisqucha. waynay.

  Khallwa pisquchakunaqa parananpaqmi rikhurimun.

kamachiq - k'antiy

• kamachiq - (s). yuyaychaspa pusakuq, simasqanta uyarispa hunt'ana.

  Wasinchikpiqa tayta mamanchik kamachiq; yachana wasipiqa yachachiqninchikkuna kamachiq kanku.

• kamachiy - 1. (r). rimasqa hunt'akunan mañay. 2. (s). hunt'anapaq churasqa.

  Limaq llaqtamantas gobierno kamachikamun «machu payanta cecinakuchun» ñispa, ñinmi takiypas.

  Piruw mamallaqtanchikpiqa kanmi huk kamachikuypa kamachiynin; chay qillqasqapa sutinmi Hatun Kamay Pirwa.

• kamay - (r). musuq kawsaykuna paqarichiy. ruray.

  Apu taytanchiksi Pachamamatapas mayukunatapas quyllurkunatapas kamaq kasqa.

• kamcha - (s). k'allanapi t'uqyachispa chayachisqa mikhuy. hamk'a.

  Kay llaqtapiqa saratapas siwaratapas qañiwatapas hawastapas hamk'allanchikmi.

• k'amiy - (r). 1. runatapas uywakunatapas millay simikunawan rimapayay. 2. hukkunawan phiñakuy.

  Hatun huñukuykunapi «k'aminakuy sutiyuq» qaparinakuy kan.

• khamuy - (r). maran kiruwan mikhuykuna ñut'uy.

  Allin khamusqa mikhuykunaqa allintam hap'iwanchik, mana allin khamusqataqa kikillantam akarparinchik.

• k'analla - (s). chayqa k'allana.
• kancha - (s). rumiwanpas ch'ampawanpas k'aspiwanpas kichkawanpas wichq'asqa allpa.

  Kanchapiqa uywata wichq'anchik, kaqtaq kanchapi chakrakunatapas hark'anchik.

• k'anchay - (r). intipa, ninapa, quyllurkunapa, quripa, rirpupa llipipipiynin, illaynin.

  Intiqa runatapas yurakunatapas uywakunatapas k'anchamuwanchiktaq q'uñichiwanchiktaq.

• kanikuy - phiñasqa allqupa qapariynin.

  Allquqa suwata uyarispapas atuqta asnachispapas tuta kanikun.

• kaniy - (r). 1. mayqan uywapas sallqapas runapas kirunkunawan imapas hap'iy. 2. huk kawsaykunapas hap'ikullantaq.

  Chay wawaqa mamanpa ñuñunta kanirqusqa.

  Wawqichayqa tinasawan makinta kanirqachikusqa.

• kanka - (s). aychakunapas rurukunapas ninapipas sansapipas hurnupipas wayk'usqa.

  K'iwcha kankataqa q'uncha sansallapi huk k'allana patapi ruranchik.

• khanka - (s). qhilli, uywa kanchapi akan huñusqa.

  Uwiha khankhawanqa papapas huk mikhuykunapas sumaqtam puquykun.

• k'anka - (s). wasipi uywasqa qapariyninwan pacha willakuq mana phawaq uywa. urqu wallpa.

  K'ankaqa hatun k'akarayuq; wallpaqa huch'uy k'akarallayuq.

• k'antiy - (r). k'anti sutiyuq hatun puchkapi iskay puriq q'aytuta lluq'iman k'uyuy.

  Llikllataqa k'antisqa q'aytumanta awanku; wayitataqa puchkasqa q'aytullamanta awanku.

kañay - khiwiy

• kañay - (r). 1. ninawanpas sansallawanpas sañumanta rurasqakuna ruphachiy. ruphachiy. 2. kanka ruranapaqpas t'anta ruranapaqpas hurnu q'uñichiy.

  Sañu allpamanta mankatapas p'ukutapas k'allanatapas llanthullapi ch'akichispa wanupi huk tuta kañana.

• kaq - (s). tukuy ima kawsaqpas mana kawsaqpas. kikin.

  Kay pachapi kaqkunaqa: hukkuna kawsaqkuna, hukkunataq mana kawsaqkuna.

  Kay saqisqayqa kaqlla kachkasqa.

• kaqnichakuy - (r). hukkunapa imantapas hap'ikuy.

  Chayqa lapischaymi karqan, kunan paymi kaqnicharqakapun.

• k'aray - (r). aycha qarapas k'irichapas rawraqhina nanay.

  Surump'iwan unqusqa ñawiqa millaytam k'arakun.

• k'arku - (s). ima mikhunapas malliykusqaqa p'uchqu.

  Mana allin ch'irwasqa ch'uñuyuq chayruqa millay k'arku.

• k'arpa - (s). sañu mankakunapa p'akisqa puchun.

  Manka k'arpapiqa allqumanmi qaranku.

• karu - (s). may unay purinapi, mana qayllapichu.

  Qusqumanta Limaqkamaqa ancha karum, karrupas yaqa iskay p'unchawpim chayan, aviónkaq ichaqa huk urallapi.

• khasay - (r). hunt'a mikhuykusqa qhipamanta wiksanchikmanta «kha» ñispa wayra kutichimuy.

  Wayratawan mikhuykuspam millaytaqa khasanchik.

• k'askay - (r). imapas pipas hukman chimpaspa mana t'aqakuy munay. ratakuy.

  Papil p'anqachakunataqa lawachawanmi k'askachina.

• k'aspi - (s). yurakunapa kuchusqa ch'aki rakhu tullun.

  Ñañu k'aspikunawanmi ichhu wasitaqa ruranchik.

• kasukuy - (r). uyarisqatapas kamachisqatapas ruray. ari ñiy. kayqa kastilla simimanta hamun.

  Kaypiqa kamachisqata allinta uyarispa kasukunki.

k'ata - k'ayrapim

• k'ata -
• khatatatay - (r). chirimanta chukchuy.

  Ukhunchik khatatataptinqa k'upa kisa hampi unuta upyaykuna.

• kawallu - (s). tawa chakiyuq turu sayay qiwa mikhuq q'ipikuq uywa. kayqa caballo kastilla simimanta hamun.

  Huk kawalluqa iskay llamapa q'ipinanta apan, ichaqa sasa ñankunata mana yaykuyta atinchu.

• kawitu - (s). k'aspimantapas k'ullumantapas tarpusqataq watasqataq puñuna.

  Hawa llaqtakunapiqa k'ulluchakunata qara watuwan wataspa, pampa hutk'upi sayachispa kawituta rurakuyku.

• kawpuy - (r). q'aytuta iskaychaspa hukllaman kururay.

  K'antinapaqqa ñawpaqtaraq q'aytuta kawpuna.

• kawsariy - (r). runapipas uywakunapipas yurakunapipas wañusqamanta wakmanta kutimuy.

  Chay añastaqa kawallus hayt'arquspa pampataraq chutarparisqa; chaymantas añasqa pisi pisimanta kawsarimullantaq.

• kawsay - 1. (r). runakunapa uywakunapa sallqakunapa yurakunapa kay allpa patapi paqariynin, wiñaynin, miraynin. 2. (s). kay pachapi runapas uywakunapas yurakunapas wañunankama tiyasqan. tukuy ima rurasqakuna, tukuy ima uywasqakuna, tukuy ima ruruchisqakuna.

  Runapas uywakunapas yurakunapas wayrata upyaspa kawsanchik.

  Hatun llakipim kawsani, kawsasqayqa manam kawsaychu.

• kay - 1. (r). imapas kawsay, maypipas tiyay, kunanpas ñawpaqpas qhipamanpas tiyay. 2. (s). rimaqpa qayllanpi kaqta rikuchikun.

  Kay hatun turuyqa ñawpaq tullulla karqan, kunanqa llamk'aspaña aychasapa kapun.

  Kaypas chaypas chaqaypas kikillanmi, llapanpas allin sirasqam.

• khaya - (s). uqa ch'uñusqa unupi tuntasqa mikhuy.

  Uqata watantin mikhuyta munaspaqa uqa khayata rurana, chayqa waqaychay atiy.

• k'ayra -
• k'ayrapim -

kichay - kinuwa

• kichay - (r). imapas wichq'asqa kaptin qispichiy, kachariy.

  Chay punkuta kichaspa papa muhuta hurqumuychik.

• k'ichiy -
• kichka - (s). wakin yurakunapa rapinpipas tulluchanpipas yawrichaman rikch'akuq allakuqnin.

  Sank'ayuqa millay allakuq kichkayuq waraqupa misk'i ruruchanmi.

• kikin - (s). mana wakchu, paypuni.

  Kay runapunim wakataqa aparqun, kikinmi, ñuqaqa allinta riqsirquni.

• kikinchay - (r). pichus maychus kasqanta allinta riqsiy. tariy.

  Kay rimaykunapa ruraqninkunataqa ña kikincharquniña.

• k'ikuy -
• killa - (s). 1. hanaqmanta tuta k'anchamuq allpa muyupayaq hatun quyllur. 2. kimsa chunka p'unchawpa sutin.

  Paray pachapiqa wawa killapi parallanpuni; hunt'a killapitaq uywakuna wachan.

  Paquchaqa chunka hukniyuq killamanta wachan.

• k'illay -
• k'illichu -
• k'illimsa -
• kimsa - (s). yupaypiqa iskayman huk yapasqa.

  Wawqiykunaqa kimsa kanku, panaykunapas kimsallataq.

• kinray - (s). urqukunapa qhatan,

  Wayk'u papaqa urqu kinraykunapi chaninta puqun.

• k'intu -
• kinuwa - (s). urqu suyukunapi runa sayay wiñaq mikhuna yura.

  Iskuyuq kinuwa hak'u masamantaqa k'ispiñuta ruraspa phutinchik.

khipu - khiwiy

• khipu - (s). 1. p'achapas q'aytupas huk kawsaypas watasqa. 2. hayk'a kasqan yachanapaq ñawraq llimp'i q'aytukuna watasqa. 3. llamk'aqkuna qhawaq runa. 4. ch'unchull lluphakuy.

  Warmikunaqa kukankuta huk istallapi khipuspa apaykachanku.

  Ñawpa inkakunaqa q'aytu khipusqapis hayk'a imankupas kasqanta yachasqaku.

  Hacienda tiempo khipukunaqa' «nina qallum» karqanku.

  Ch'unchull khipuwanmi chay runaqa wañusqa.

• khipuna - (s). phulluman rikch'akuq chiri mikhuykuna watasqa apakunapaq awasqa.

  Khipunapiqa tunta phasitawan, aycha t'imputawan uchu kutatawan yarqayniypaq wataykapuway.

• k'iri -
• kirkinchu - (s). añas sayay waqraman rikch'akuq wasayuq, pampa t'uqukunapi tiyaq sallqacha.

  Kirkinchuqa makinkunapi añasmantapas aswan ari silluyuqmi.

• kirpay - (r). p'ukuwanpas (chuwawanpas) puruñawanpas mankakunapa simin wichq'ay.

  Maqmataqa puruñawan kirpaykuy.

• kiru - (s). mikhuykuna kutanapaq siminchikpi tullukuna.

  Kuchuq kiruqa aycha kuchunapaq, maran kirutaq mikhuykuna kutananpaq.

• kisa - (s). papa yuramanta pisipacha sasaynillayuq kichkayuq kanikuq yuracha.

  China kisaqa mana t'ikayuqpaschu manataq kanikuqpaschu, aswanpas wayrasqapaq hampi.

• k'iski -
• k'ispiñu -
• kisu - (s). kuwahuwan hap'ichisqa as q'uñi lichimanta k'umpa atisqa. kastilla simimanta mañakusqa.

  Kisutaqa ñuñuq uywakunapa qhiqichanta puquchispapas, sank'ayuta puquchispas pastilla kuwahuwan hap'ichispapas atillanchikmi.

• kiswar - (s). anti urqukunapi qulliman rikch'akuq hatun sayay wiñaq sach'a.

  Kiswar muhuqa chunka pichqayuq p'unchawmantam ch'ikchimunanña.

• kiwicha - (s). kinuwaman rikch'akuq aqu allpakunapi wiñaq chuqllusapa mikhuna yura.

  Kiwicha rurutaqa mayllasapa hamk'anku chaymantataq qhunanku. Kiwicha hak'uqa misk'illaña.

• khiwiy - (r). 1. puruñapi runtu phusuquchiy. 2. q'aytu kururay.

  Runtupa yuraqnillanta phusuquman rikch'akuq kanankama khiwirquy.

  Kay q'aytuta iskay pataraman khiwirqapuway.

khuchi - kukupin

• khuchi - (s). allqu sayay ch'awar millwayuq aychanrayku wiranrayku michisqa uksiq uywa. kastilla simimanta mañakusqa.

  Khuchichataqa ch'uyapi tiyachina, mikhunata qarana, kaqtaq wasintapas pichapuna, unutapas armakunanpaq churapuna.

• k'uchi -
• k'uchu -
• kuchuch - (s). maki tullukunapa chawpi muqun.

  Kuchuchninwanmi takarquwan, chayqa manam allin pukllaychu.

• kuchuchu - (s). chayqa kuchuch.
• kuchuy - (r). ima hatun kawsaymantapas kuchilluwanpas kuchunawanpas hachawanpas k'ullu kuchunawanpas huk chikan t'aqay. wit'uy, rutuy.

  Hayaqinchik t'uqyarquptinqa hampi kamayuq wiksanchikta kuchurquspa pichawanchiktaq siraykapuwanchiktaq.

• kukuchi - (s). mana allin uraskunas ququruchiyuq runahina tuta puriykachan allquhina awllakuspa. kukuchiqa runatas mikhun.

  Wawakunaqa tuta mana puriykachayta munankuchu kukuchita manchakuspa.

• kukuli - (s). chay sutiyuqqa huk urpicha.

  Kukuli urpichaqa sach'a patakunamanta munayta takimun.

• kukupin - (s). wiksa qallaypi yana ñiraq aycha. kukupinqa hayaqita huk unukunatawan ruramun, chaykunaqa mikhusqakuna yanapanapaq. k'ipchan.

  Phiñakuptinchikqa kukupinninchik anchata llamk'aspa punkin, chaytaq hayaqinninchik ima t'uqyanman.

kulli - kuntur

• kulli - (s). puka anqasman rikch'akuq llimp'i. aqha ruranapaq sani sarapa llimp'in. q'uyu.

  Kulli sarata t'impuchispa kulli aqhataqa ruranku.

• kullku - (s). «kullkúy kullkúy» ñispa takiq huch'uy urpicha.

  Kullku urpichaqa pampakunapi k'ita muhuchakunata mikhunanpaq pallakun.

• khullu - (s). ima kawsaypas runapas yurakunapas uywakunapas pisi sayaynillayuq, mana hatunchu. huch'uy.

  Khullu papamantaqa ch'uñuta ruranchik.

• k'ullu -
• k'umpa -
• kumpay - (r). imatapas pitapas sayakuchkasqanmanta urmachiy.

  Mana yuyaywan pukllaspaqa kumpanakusunmanmi.

• k'umuchiy -
• kunan - (s). pachamanta rimaspa mana ñawpaqpaschu qhipamanpaschu, kay kikin pacha.

  Qayna wataqa chunka watayuq karqani, kunan wataqa chunka hukniyuq watayuq kani, hamuq qhipa watamanqa chunka iskayniyuq watayuq kasaq.

• kunka - (s). 1. qhasqumanta k'akikama ñañulla ukhunchik, uywakunapipas sallqakunapipas. 2. takiyninchik, qapariyninchik.

  Allqutaqa kunkamanta watana.

  Uyarina kunkamanta rimamunki.

• kuntur - (s). aycha mikhuq, yuraq kunkayuq hatun yana pisqu.

  Kunturpa runtunpas runtu qaranpas, phurunkunapas yawarninpas aychanpas tullunpas achka unquykunapaq ancha allin hampim.

k'upa - k'usillu

• k'upa -
• kuraq - (s). uywakunapipas sallqakunapipas runapipas pichus ñawpaq paqarimuq, imachus aswan hatun, aswan achka.

  Kuraq turayqa Qusqupi llamk'an, sullk'a turaytaq kay kikin llaqtapi.

• kurku - (s). sach'akunapa rakhu tullun, k'ullun, llaqllasqa rakhu k'aspi.

  Chaka runanapaqqa iskay kurkuta aysamusunchik.

• k'urpa -
• kursus - (s). ruphaymantapas chirimantapas yawarniyuq q'icha unquy. kastilla simimanta mañasqa.

  Kursus unquypaqqa paltay ruru ruphachisqata kutaspa upyana.

• kuru - (s). 1. rurukuna, rapikuna mikhuq mana chakiyuq sallqacha. 2. chay sallqachapa mikhusqan. 3. api api kaspa q'illaykuna q'illuyasqa.

  Yana uhu hampinapaqqa aña kuru hamk'asqam ancha allin.

  Chay kuru papataqa khuchiman qaraykamuy.

  Chay ruranakunataqa allin ch'akipi waqaychanki, mana chayqa kururqunqam.

• kurur - (s). q'aytu k'umpachasqa uma.

  Llikllata allwispaqa kurur q'aytukunata allwiqkuna pampanta wisch'unakunku.

• kururay - (r). q'aytu k'umpachay.

  Q'aytutaqa mana rumipichu kururana, mana tukukuq kananpaqqa asnucha sutiyuq tulluchapipas durasno ruruchapipas kururana.

• kusikuy - (r). imamantapas hunt'asqa sunquntin kay, llakikuyqa riqsikunpaschu.

  Wiksanchik hunt'asqa kaptinqa kusisqalla imatapas ruranchik.

• k'usi -
• k'usillu -

kuta - k'uyuy

• kuta - (s). rumipipas maranpipas qhunapipas ch'aki mikhuykunapas huk kawsaykunapas ñut'usqa.

  Uchu kutataqa kay p'ukuchapi huqarimuy!

• kutay - (r). ima mikhuytapas huk kawsaykunatapas ñut'uy, hak'uy.

  Ñawpaqqa maranllapi imatapas kutakuq kayku; kunanqa imatapas mulinullapi kutarqunku. Chayqa wak q'apayniyuq.

• kutichinakuy - (r). hukkunaman imaña ayqisqapas mañasqapas chaskikapuy.

  Punu runakunaqa mikhunatapas upyanatapas raymikunapi ayninakunku, chaytaqa qhipa watakunaman kutichinakapullanku.

• kutipakuy - (r). k'amisqaña kaspapas maqasqaña kaspapas atisqaña kaspapas churanakuy, simi simipura hap'inakuy.

  Chanin kutipakuyqa ancha allinmi, mana chayqa sarusqallapunim kasunchik.

• kutiy - (r). maymanta hamuspapas kikinman ripuy, kikinman chayay.

  Ruphay p'unchawpi quchakunamantaqa wapsi hanaqman wichan, chaymantataq paraspa kutimun.

• kututu - (s). uqru quwi.

  Pichqa ruk'anayuq kututuqa hatun aychayuqmi.

• k'utuy -
• k'uychi -
• k'uyka -
• kuyuy - (r). mana qasi kay, mana sayay imapas ruraypuni.

  Kay pachapiqa tukuy imapas kuyunpunim: unu phawan, wayra phukun, yawarninchik purin, qaqalla kikinmanta mana kuyurinchu.

• khuyuy - (r). chayqa huywiy.
• k'uyuy -

L l

lachiwa - lat'ay

• lachiwa - (s). wayrunqup yana ch'umpi wiramanta misk'i churanay.

  Wawakunaqa wayrunqup lachiwanmanta misk'ita huñumunku.

• lakawiti - (s). ratakuspa riq mikhuna ruruyuq mallki.

  «Lakawiti uma» ñispa k'aminakuy kan.

• lamar - (s). achka kachi unuyuq hatun hatun qucha. mama qucha. kastilla simimanta mañakusqa.

  Lamar quchapiqa imaymana rikch'aq challwakuna kan.

• laqha - (s). tutayaq, imapas mana rikukuy atiy.

  Laqha tutakunapiqa manam puriykachanachu, laq'akusunmanmi.

• laq'akuy - (r). qunqayllamanta kallpawan urmay.

  Wawaqa hamp'atuhinaraqmi laq'akamusqa.

• laq'ay - (r). t'uruqanpas ima apiyasqawanpas kallpawan wisch'uy.

  Musuq wasi pirqataqa t'uruwanraq laq'arquna.

• laqu - (s). mayukunapipas quchakunapipas q'umir millwahina rumikunaman ratasqa wiñaq qura.

  Ruphay unquypaqqa laquwanmi mat'inkutapas, wiksankutapas q'ipichakunku.

• lat'ay - (r). hamp'atuhina tawa chakimanta puriykachay.

  Pusaq killayuq wawaqa lat'aspaña puriykachakun.

lawa - lukma

• lawa - (s). ch'aki rurukuna kutamantapas apiyasqa rurukuna kutamantapas wayk'usqa mikhuy.

  Punu llaqtakunapiqa iskuyuq kinuwa lawata wayk'unku. Iskutaqa «q'atawi» ñinku.

• lawray - (r). chayqa rawray.
• layqa - (s). 1. apukunamanta mañakuspa allintapas mana allintapas ruraq runa. kuka qhawaq, altu misayuq. 2. apukunamanta mañakuspa qurakunawan hampikuq runa.

  1. Layqa runakunaqa hamp'atutas kichkawan t'iparquspa wasinchikman churan; chaytaqsi ñuqanchikqa yanqallamanta unqunchik.

  2. Layqaqa kukata qhawaqpa apukunamanta mañakuspa unquq wawata t'ikakunawan qhaqun.

• layu - (s). kimsa rapichayuq pampakunapi wiñaq hampi quracha. chikmu.

  Puka layupa saphinqa uhu unquymanta hampiwanchik.

• liqiliqi - (s). «liq liq liq» ñispa qapariq p'allta umachayuq, hak'akllu sayay uqi pisqucha.

  Liqiliqiqa atuqta rikuspas qaparin.

• lirp'u - (s). chayqa rirp'u.
• lirq'u - (s). mana allin ñawiyuq, kinraymanta qhawakuq runa.

  Wawakunapa ñawin mana lirq'uyananpaqqa sinqachanpa tukukuyninpi qhichinchawan llimp'inku.

• liwi - (s). chayqa riwi.
• liwru - (s). achka rapiyuq ñawinchanapaq qillqasqa. kastilla simimanta mañakusqa.

  Liwrutaqa runa simipi «qillqasqa mayt'u» ñispa sutiyanku.

• lukma - (s). mansana sayay yunkapi wiñaq misk'i ruru.

  Watyakuri Apuqa muhuntas lukma ruruman sut'uykachispa Kawillaka ñustapa qayllanman urmachimun.

Ll ll

llaki - llamt'a

• llaki - (s). imamantapas phutisqa tarikuy, mana kusisqachu.

  Mana paraptinpas, anchata paraptinpas chakra llamk'aq runaqa hatun llakipi tarikun.

• llalliy - (r). llamk'aypipas, maqanakuypipas, imapipas hukkuna atipay, atiy.

  - (v). to win something in work, an arguments/conflict, or something.

  Wik'uñaqa phawaspa allquta llallinmi.

  "The vicuña beats the dog at running."

• llama - (s). paquchamanta aswan hatun sayayniyuq, q'ipi apaq, punakunapi tiyaq mikhuna wasi uywa.

  Llamaqa imatapas kimsa aruwata q'ipin, huk hawallapitaq hisp'akunpas akakunpas.

• llamiy - (r). imatapas maki ukhuwan llamkhay, tupapayay.

  Muñata maskaspa kisata llamiykurquni, chaymi [[ruphay}rupha]]wachkan.

• llamkhay - (r). imatapas huktawan huktawan hap'iykachay. llapch'ay.

  «Imapaqtaq llamkhapayanki, rantinkichu?» ñispa p'acha qhatuq warmikunaqa anyakun.

• llamk'ay - (r). kawsanapaq imakunapas umawan, makiwan, chakiwan ruray.

  Mana ll'amk'aspaqa manam mikhunanchik kanmanchu, mana mikhuspaqa wañusunmi.

• llamp'u - (s). 1. allpapas, ima ñatusqapas mana ch'akisqa, mana sinchiyasqa. 2. mana phiñakuq sunquyuq runa.

  1. Llamp'u mana kachiyuq lichipa wiranqa k'irichakuna hampinapaqmi allin.

  2. Tayta mamaqa llamp'u sunqu kaspa wawakunataqa yuyaychananchik.

• llamt'a - (s). chayqa yamt'a.

llanka - llaqway

• llanka - (s). mankakuna ruranapaq api kaspa makiman ratakuq allpa. hukkunaqa llink'i ñinkupas llank'i ñinkupas.

  Warmakunaqa llanka allpamanta uywachakunatapas mankachakunatapas pukllanankupaq rurakunku.

• llank'i - (s). chayqa llanka.
• llant'a - (s). chayqa yamt'a.
• llanthu - (s). intipa k'anchaynin mana aypasqan hawa.

  Api llankamanta mankata ruraspaqa llanthullapi ch'akichina, mana chayqa raqrakun.

• llañu - (s). chayqa ñañu.
• llapan - (s). mana huk puchuqniyuq.

  Huk'uchataqa llapallanta misi mikhurqapusqa.

• llaqillaqi - (s). hatuchaq rapiyuq karu puriq saphiyuq pampakunapi wiñaq hampi quracha.

  Llaqillaqi saphi t'impuchisqa hampi unuqa yawarta ch'uyayachin.

• llaqllay - (r). k'aspimantapas kurkumantapas k'ullumantapas asnillan hurquy. ñañuyachiy.

  San Pidru llaqtapiqa kurkukunata llaqllaspa munay tiyanakunata ruranku.

• llaqta - (s). achka runakunapa tiyanan wasikunapas allpapas.

  Ñuqanchikqa Piruw Mama Llaqtapim paqarirqanchik.

• llaqway - (r). p'ukutapas ima ikhunatapas allquhina qalluwan misk'ichiypas, hampiypas, chuyanchaypas, munaypas.

  Allquqa llaqwakuspa k'irinta allinyachin.

llasa - llink'i

• llasa - (s). imapas mana huqariy atiy.

  Papa q'ipiqa pisi llasalla, quriqa pisilla anchata llasan.

• llasaq - (s). imapas ancha achka, mana yupay atiy.

  Wansu llaqtayuq runakunaqa llasaq paquchayuqmi kasqaku.

• llawlli - (s). yuraq puka kulli t'ikayuq, runa sayay, rawrachinapaq kichkayuq yura.

  Chakrakunataqa llawlli yurakunawan kanchaspa amachanku.

• llawsa - (s). aysakuq thuqaypas, unupas, yawarpas.

  Unquy allquqa sut'illa llawsa thuqaynintin ch'uspita hap'ispa phawaykachan.

• llika - (s). 1. ñañu wirapas awaypas, urukunapa awasqanpas. 2. ñawipi aychapas.

  1. Wayrasqa runataqa wasi llikawan q'apachina, kaqtaq yuyaynin chinkachikuq runatapas.

  2. Ñawi llika unquytaqa ch'ichi uruchawansi pichachina.

• llik'iy - (r). awasqatapas papil rapitapas kawsaqkunapa qarantapas makillawan qhasuy, kichay.

  Machasqa runaqa urmaspa uma qaranta llik'irqukusqa.

• lliklla - (s). q'aytumanta awasqa q'ipikunapaqpas chirimanta hark'akunapaqpas warmi p'acha.

  Kurawata llaqta sipaschakunaqa munay pallay llikllachapi q'ipiykusqa puriykachanku.

• llillisqa - (s). mana mayllasqa kaspa kawsaqkunapa ukhun ismuy.

  Wallwak'unpi llillisqa wawakunaqa anchata waqanku.

• llimp'i - (s). ñawinchikpa rikusqan kawsaqkunapa mana kawsaqkunapa kaqnin.

  K'uychipa llimp'inkunaqa kaykunam: kulli, anqas, yuraq anqas, q'achu q'umir, q'illu, puka q'illu, pukantin.

• llimp'iy - (r). siq'isqakunatapas huk kawsaykunatapas llimp'ikunawan llusiy.

  Kimsa wasita siq'irquspayki pukawan, q'illuwan, anqaswan ima llimp'irquy.

• llink'i - (s). chayqa llanka.

llipipipiy - llullu

• llipipipiy - (r). ninapas quyllurkunapas huk k'anchaqkunapas wañurintaq kawsarintaq.

  Imach ari chaqay urqu patamantam llipipipiykamuchkan?

• llipt'a - (s). mikhuna yurakunapa tullunmantapas rapichankunamantapas ruphachisqa, kukatawan akullinapaq uchpa rump'ucha.

  Yunka runakunaqa llamk'ayninpi sapa samarispa kukata llipt'ayuqta misk'illataña akullinku.

• lliqti - (s). simipa wirp'ankunapi apiyasqa k'irikuna.

  Lliqti unquysi hap'ikun rupha unquy wiksapi kaptin.

• lluchk'a - (s). mana qhachqachu, munay llumpaqllaña, mana hap'iy atiy, mana puriy atiy hawa.

  Warari qaqa wasipim huk hawa kan ancha lluchk'a, chaytam ñinku «siki takana» ñispa.

  Manka ruraqkunaqa api hiwiwanmi rurasqankuta llusinku, chaytaq mankaqa lluchk'allaña.

• llukllu - (s). manataq unupaschu manataq ch'akipaschu ichaqa wañusqa wakapa yawarninhina khatatataq.

  Hawaq'ullaypa llukllunwan chukchaykita mayllarqukuptiykiqa utqaychalla wiñarqunqa.

• lluku - (s). challwanapaqpas ima chakunapaqpas q'aytumanta icharahina awasqa kawsay.

  Mayu patapi tiyaq runakunaqa llukuwan challwakunata hap'inku.

• lluk'iy - (r). wallwak'u ukhupi imapas apay.

  Misk'i Yaku warmikunaqa wasankupi q'awata q'ipinku, wawankutataq lluk'iykukunku.

• llulla - (s). 1. mana chiqap rimasqa. 2. mana chiqap rimaq runa.

  Llulla simikuna rimayqa manam allinchu.

  Irqikunaqa «Ama llulla, ama qilla, ama suwa» kayta yachasunchik.

• llullu - (s). manaraq allin puqusqa rurukunapas yurakunapas uywakunapas runakunapas.

  Warmikunaqa hawch'a mikhuna wayk'unankupaq llullu llullullanta yuyuta pallanku.

llumpaq - llut'ay

• llumpaq - (s). qharipa mana tupaykusqan warmi, mana huchakuq.

  Warmiqa qhariwan tuparquspa llumpaq kayninta chinkachipun.

• llunk'uy - (r). 1. misk'i simikunawan yukaspa hukkunata rimapayay. 2. mikhusqa p'ukutapas mankatapas tukunakama llaqway.

  Mana chanin runakunaqa llunk'upayaspa imatapas tarillanku.

  Allquyman yapachiyta munaptiymi, mamayqa ñiwan: «allintaraq llunk'uyta tukumuchun» ñispa. Chaymi allqupa p'ukuntaqa kutichiniraq.

• lluq'i - (s). sunquniqman chakipas makipas, llapan kurpupas. ichuq.

  Umamanta chakikama ukhunchikta iskayman phatmaptinchikqa lluq'iniqpim sunqunchikqa tarikun.

• lluqsiy - (r). 1. kaymanta huk hawaman riy. wasi ukhumantapas may ukhumantapas qispiy. 2. ima rurasqamantapas tukukuynin.

  Lluqsiy kaymanta, manam munaykichu!

  Tawa chunkamanta iskay chunka kimsayuqta qichunchik chayri, hayk'ataq lluqsin?

• llusiy - (r). unuwanpas ima pitusqawanpas huk kawsaykunatapas runapa ukhuntapas hawiy. qhaquy.

  Musuq pirqata manaraq llimp'ispaqa hawaq'ullay unuwanraq pirqataqa llusirquna.

• lluskhuy - (r). chayqa llutkhuy.
• llutkhuy - (r). 1. yaqa lluqaspa, yaqa suchuspalla k'ichki sasa ñanninta yaykuypas lluqiypas. 2. huch'uy t'uquchanta [[q'aytutapas imatapas lluqsichiy.

  Huch'uy punkuyuq wasikunataqa yaqa llutkhuykuspam yaykunchikpas lluqsinchikpas.

• lluthu - (s). chayqa yuthu.
• llut'ay - (r). t'uruwan pirqakunaman kallpawan laq'ay, pirqakuna lluchk'ayachiy, pirqapi t'uqukuna wichq'ay.

  Rumi pirqakunataqa t'uruwam llut'aspa kuskayachinkutaq lluchk'ayachinkutaq.

M m

mach'aqway - mallki

• mach'aqway - (s). mana chakiyuq, mana makiyuq suchuspalla riq sallqacha.

  Mach'aqway aychataqa yawar ch'unqatawan yana chankakatawan iskutawan ch'iri ch'iritawan kutaspa tullu p'akisqata q'ipichanku.

• machay - (r). aqhatapas alkultapas upyaspa yuyay chinkachiy.

  - (v). to drink chicha or alcohol and lose consciousness.

  Sinchi machaq runaqa kawsaynintam pisiyachin.

  "The person that drinks too much diminishes his life."

• mach'ay - (s). allpapi t'uqupas qaqa wasipas.

  Lampa llaqta qayllapi kan «Turu mach'ay» sutiyuq qaqa wasi.

  Wakin mach'aykunaqa ancha ukhu, chaytataq ñinku «chinkana» ñispa.

• machina - (s). suqta kasqankama uyayuq kawsay.

  Apaykachanakunaqa kanmi: tawa uyayuqpas, pichqa uyayuqpas; suqta uyayuqtaqa machina ñillankutaq.

• machu - (s). may unay watayuq kawsaqkunapas mana kawsaqkunapas.

  Machu runaqa tawnayuqmi puriykachakun.

  Machu wasipiqa manas puñunachu, machu wayrapas unquchikunsi.

• machula - (s). taytanchikpa mamanchikpa taytan. ancha yuyaq qhari runa.

  Machulaykunapa sutinqa hukkaq Husiy, hukkaqtaq Istanislaw.

• mak'as - (s). sañumanta aqha q'ipina hatun p'uyñu, chawpi kinraypi rinriyuq. tumin.

  Rurukuna huqariypipas hatun p'unchawkunapipas ayllu llamk'aypipas aqhataqa mak'askunapim q'ipinku.

• maki - (s). runapas uywakunapas ñawpaqninpi iskay hap'inayuq.

  Runapa makinqa pichqa ruk'anayuq, chayraykutaq puqukunata qhatuspaqa sapa pichqata huk maki ñinku.

• malli - (r). mikhunatapas upyanatapas huk chikallantaraq q'apaynin yachanapaq simiman churaykuy.

  Manaraq qarakuchkaspa malliykunaraqpuni mikhunataqa, kachipas q'aymapas kanman.

• mallki - (s). 1. runapa churasqan sach'achapas yurachapas. 2. misk'i ruruq sach'a.

  Taytayqa siwulla mallkichakunata llaqtamanta rantimusqa.

  Asnapa mallkipas misk'i ruruq mallkipas wasinchikpiqa kananpuni.

mama - map'a

• mama - (s). wawayuq warmi, kuraq warmi.

  Mama Karminqa mama paquchanta qatichkan.

• mamacha - (s). 1. llumpaq warmi, qharipa mana tupaykusqan warmi. 2. ancha munayniyuq apu warmi. yupaychakuy, munakuy simi.

  Mamachanchik Karmintaqa chunka suqtayuq hulyu killapim p'unchawninta yuyarinku.

  Mamacha! Amahina kaychu, wawachayta marqaripuway!

• mamaku - (s). achka watayuq warmi mamanchikpa maman. yupaychana warmi. yuyaq.

  Tayta Huwan, maypitaq kay mamakuri tiyan?

• mana - (p). ama ñiypacha chay simiwan kutichiy. tapusqa q'asa kaptin chay simiwan kutichiy.

  - Mikhuytari munachkankichu?

  - Mana.

• manchachi - (s). puquy qallariy pachapi pisquchakunamanta, suwamanta ima hark'ananpaq k'aspimanta rapikunamanta runaman rikch'akuq chakrakunapi churasqa.

  Manchachiqa suwa k'allakunata sara chakramanta ayqichin.

• manchakuy - (r). hukkunawan mana tinkuy munay, imamantapas pakakuypas ayqikuypas.

  Tutayaqpi puriykachayta wawakunaqa anchata manchakun.

  Tayta Ismailpa allqunkunaqa ancha manchakunam kasqa.

• manka - (s). sañumantapas q'illaymantapas mikhuy wayk'ukunapaq apaykachana.

  Sañu mankapiqa sumaq q'apayniyuqmi mikhunapas wayk'ukun.

• manuy - (r). huk runaman qullqipas ima huk kawsaykunapas kutichipunallapaq quy. mañariy.

  Imamantapas pisirquspaqa huk killallapaqmi qullqitapas mikhunatapas manukuni.

• mañakuy - (r). hukkunawan imapas sumaqmanta quchikuy. taytachamanpas apukunamanpas mink'akuy, tukuy sunqu mak'allikuy.

  Wawqichay, qillqanachaykita mañaykuway, kunachallanmi kutichipusqayki!

  Chakra ruraq runaqa qunqur chakimantaraq taytachamanta parata mañaykukun.

• map'a - (s). mana chanin runa. huk qhariwan huk warmiwan churakuq warmipas qharipas.

  Map'a waynataqa sipaskunapas llaqta runakunapas chiqninku.

maqana - maruy

• maqana - (s). k'aspimantapas kurkumantapas p'ananapaq, k'urpakuna ñut'unapaq kawsay. maruna, q'asuna.

  Inkakunaqa maqanawan umapi p'anaspapas awqanakuypi atipaq kasqa.

• maqay - (r). huk runatapas uywatapas sallqatapas ch'aqlaspa p'anaspa q'asuspa hayt'aspa nanachiy, atiy.

  Wawaqa wasi llawita chinkarqachisqa, mamantaq wawataqa maqarqusqa. Wawa maqayqa manam allinchu.

• maqchiy - (r). ima apaykachanakunatapas unupi ch'uyanchay. mallay. t'aqsay.

  Q'illay mankataqa uchpawan qhaquspa maqchina; kaqtaq q'illay wisllachakunatapas.

• maqlla - (s). 1. warmihina puriykachaq qhari. 2. mana imapas qurikuq runa.

  Maqlla qharikunaqa warmimanta p'achasqa tusunku.

  Sullk'a mamaykiqa supay maqlla, manam imatapas qurisunkumanchu.

• maqt'a - (s). chunka iskayniyuq watayuqmanta chunka pusaqniyuq watayuqkama qhari. wayna.

  Maqt'akunaqa pukllay kacharpariypi unuwanmi p'asñakunata hich'anku.

• maran - (s). kutanapaq uñayuq hatun p'alta rumi.

  Tunawtaqa hukkuna «maranpa uñan» ñinku, hukkunataq «maranpa wawan» ñinku.

• markhu - (s). sumaq q'apayniyuq antikunapi wiñaq wayrasqapaq hampi qura.

  Iskuchaka llaqta qayllallapi huk ayllu kan Markhu sutiyuq; chaypim kay qura hampiqa chaninta wiñan.

• marq'ay - (r). 1. iskaynin makipi imapas apay. 2. imapas iskaynin maki hunt'a uqllaykuy.

  Wasinchikta chayaspaqa tayta mamanchiktapas wawqi pananchiktapas marq'aykunanchik.

  Huk marq'ay ichhuqa kimsa sulis chaniyuqmi.

• maruy - (r). marunawan k'urpakuna wañuchiy, ñut'uy.

  Kinuwa t'akanapaqqa k'urpakunata qaraywa phawarunataraq maruna.

masa - mat'i

• masa - (s). iskay runa, iskay uywa, iskay masi; kaqtaq paykunapa llamk'asqan.

  Punupiqa, iskay qharipa chakmasqan huk warmipa pinchasqantam masa ñispa sutiyanku.

• masachakuy - (r). 1. ima ruranapaqpas iskaymanta churakuy. 2. huk qhariwan huk warmiwan tiyapuy.

  Wawakunaqa masachaykukuspa tusunku.

  Kay llaqtapiqa agustu killapim runaqa masachakun.

• masi - (s). kasqankama yuyayniyuq runakunapas, kasqankama llamk'ayniyuq runakunapas, sunqu tupachiq runakunapas.

  Masiykunaqa llapanmi hawa llaqtakunapi llamk'aq yachachiqkuna.

• maskay - (r). imataña pitaña chinkachispapas tariy munay.

  Añas maskaqqa kunka p'istunayuqmi rina.

• mast'ay - (r). 1. papatapas imatapas pampaman qachirpariy. 2. puñuna allichay. 3. yurakuna pampaman urmachiy. 4. uywakuna achkanpi wañuchiy.

  Khullu papataqa qasachinapaq q'achu pampapi mast'arparina.

  Uywa michiq llaqtakunaqa paqucha qarata mast'aykuspa qurpachasunki.

  Wayraqa sarata pampaman mast'ar[arisqa.

  Suwa misiqa quwi uñakunata mast'arparisqa.

• masu - (s). huk'ucha sayaylla tuta phawaykachaq yawar [[ch'unqay}ch'unqa]]q sallqacha.

  Masu huk'uchaqa wallpapa yawarnintapas huk uywakunapa yawarnintapas tuta ch'unqan. Wallpataqa kimsa kutita ch'unqaspa wañuchipun.

• mat'ay - (r). ch'arkinapaqpas thiqtinapaqpas aychata ñañulla kuchuy.

  Uwiha aychataqa mat'arispa ch'arkinchik.

• mat'i - (s). 1. ñawinchikkunapa hanaqnin aychapas tullupas. 2. t'iqi p'acha.

  Manas anchataqa phiñakunachu, mat'inchiksi sip'u hunt'a.

  Anchata wirayarqusqanki, kay waraykiqa mat'illaña yaykusunki.

maway - maywiy

• maway - (s). ñawpaq tarpusqa ñawpaq allana papa.

  Huk llaqtakunapi maway papataqa musuq watapi mikhunkuña.

• mawk'a - (s). ima kawsaykunapas unay watakunaña apaykachasqa. thanta. chhachu.

  Wisch'usqa raqaykunataqa «mawk'a llaqta» ñispa sutiyanku.

• may - (s). 1. ima apaykachanamantapas, may hawapi tarikusqanmanta tapukunapaqpas simi. 2. ancha achkamanta, ancha hatunmanta, ancha unaymanta, ancha karumanta rimanapaq simi.

  Mayniqtaq Asankaru llaqtari?

  May wasi?

  May achka llamayuqmi chay runa kasqa.

• maych'a - (s). q'illu t'ikayuq asnaq hampi yuracha.

  Chakra ruraq runakunaqa maych'apa t'ikasqanta qhawanku. Agustu killapi t'ikamuptinqa ñawpaq tarpuy [[allin] kanqa.

• maylla - (r). makitapas chakitapas maqchiy.

  Chakinchiktapas makinchiktapas qhachqa rumichawan thuparispam mayllakunanchik.

• mayt'u - (s). hampi qurachakunapas q'achupas ahuspas t'ikapas wataykusqa.

  Asnapataqa mayt'u mayt'utam qhatunku.

• mayu - (s). chayninta unuqa urayman phawan.

  Watanay Mayuqa wañusqa mayu kapun; chaypiqa manam huk challwachallapas kawsanchu.

• maywiy - (r). 1. runtutapas lichitapas qaywiy. 2. uywakuna chupanta muyupi kuyuchiy, sikwanata waqtakunapaq muyuchiy.

  Ñawpataqa runtupa yuraqnintaraqmi maywina, chaymantataq q'illuntaq yapaykuna.

  Allquqa chupanta maywin, mana qamta munaspachu, aswanpas t'antaykirayku.

mich'a - millwa

• mich'a - (s). imanpas kakuchkaptin mañarikusqa mana qurikuq.

  Mich'a runakunataqa «rumi maki» ñinku. Muqupi takasqapas manas qullqinkutaqa kacharikunku.

• michi - (s). chayqa misi.
• michiy - (r). uywakunata hark'arispa hark'arispa mikhuchiy.

  Uwihata michispaqa puchkanataq yamt'atataq pallana.

• mikhuy - (r). (s). 1. kawsanapaq khamuspa millp'uykuy. 2. aychakunapas rurukunapas rapikunapas, wayk'uspapas challwatapas khamuspa millp'uykunapaq. 3. llamk'aspa thantakuypas huk kallpakunawan waklliypas.

  Ñawpa runaqa chikuruta pillita wayt'amputa ima mikhuq kasqa.

  Mikhunaymi chiriyarqusqa; q'uñirichipuway.

  Unum mikhurqusqa ñantaqa.

• millakuy - (r). pimantapas ima mikhunamantapas aqtunayay, sunqu muyuchikuy.

  Watukuq hamuq runaqa qhuña aysa wawakunata anchata millakun.

• millay - (s). mana rikuy munay, mana chanin runa, ancha k'amikuq ancha maqakuq.

  Qilla wawakunaqa millayta siq'irqun.

  Ñawpaq yachachiqkunaqa millay karqan, hasut'ikuq; kunanqa khuyaspa wawakunata yanapanku.

• millp'uti - (s). simimanta wiksakama riq ñañu tuqurucha, mikhuyqa chaninta wiksaman chayan.

  Mikhuchkaspa asikuptinchikqa tunqurninchikmanmi mikhusqanchikqa yaykunman, chaytaq hiq'ipaspa wañusunman.

• millp'uy - (r). khamuspapas mana khamuspapas simimanta wiksaman uquypas suq'uypas.

  Kunkanmi nanan, thuqaynin millp'uykuytapas manam atinchu.

• millwa - (s). tawa chakiyuq uywakunapa sallqakunapa qaran patapi wiñaq ñañu sapra.

  Achka millwayuq sallqakunapas uywakunapas aswan chiri urqukunapim tiyan. Chala allpapiqa q'ara allqukuna kan, puna allpakunapiqa achka millwayuq sunkha allqukuna kan.

minchha - mismiy

• minchha - (s). paqarin p'unchawpa qhipan hamuq p'unchaw.

  Paqarin p'unchawqa mana atimuymanchu, aswanpas minchha tutamanta hamurqusaq.

• mini - (s). allwisqa q'aytukuna chakaq q'aytupas, t'uruman yapasqa ichhupas.

  Allwisqa q'aytuqa wichayman urayman rin, minisqa q'aytutaq kinrayman pañamanta lluq'iman, lluq'imanta pañaman.

• mink'a - (s). rimanakuspa yanapanakuypas mañanakuypas.

  Ñawpa runakunaqa mink'api imatapas llamk'arqanku.

• mink'akuy - (r). ima llamk'anapaqpas, ima ruranapaqpas, ima mañanakunapaqpas sumaq simiwan hukkuna rimapayakuy.

  Paqarinmi wasichasaqku, chayraykum taytayqa runa mink'akuq rin.

• miray - (r). achkaman tukuy, [[achkayay][, yapakuy, wachay.

  Iskay chinatawan huk kutututawan rantikurqani, chayllamantam mirapuwan.

• misa - (s). kastilla simimanta mañakusqa.

  K'ullu llaqllaqwanmi misata rurachikuchkani.

• misi - (s). allqumantaqa taksalla, huk'ucha hap'iq wasipi tiyaq tawa chaki uywacha. kastilla simimanta mañakusqa.

  Misiqa qhurqusparaq puñun.

• misk'ay - (r). chayqa mitk'ay.
• misk'i - (s). ima mikhuypas qallupaqqa asukarniyuqhina, ancha sumaq q'apaq.

  Chay wank'uchu papaqa misk'illaña kasqa, sapallantapas mikhullasunmanmi.

• mismiy - (r). ñañu k'aspipi millwamanta rakhu q'aytu ruray. puchkay, k'uyuy.

  Waskhataqa millwata mismispallapuni simp'ana.

mita - muhu

• mita - (s). ima ruray pachapas, kikin unayniyuq.

  Wawaykiwan wawaywanqa kasqan mitam kanku, kikin p'unchawmi paqarirqanku.

• mit'a - (s). huk simanapas huk killapas mistikunapaq, llaqta taytakunapaq qasilla llamk'ana pacha.

  Ñawpa machunchikkunaqa llamantinsi quri qullqi qhuyakunaman mit'api llamk'aq riq kasqaku.

• mitk'ay - (r). chakipas chaki ruk'anapas purispa imamanpas waqraspa urmay.

  Yuyaq warmiqa rumiman mitk'aspa hamp'atuhina pampaman chayan.

• muchhay - (r). sara chuqllumanta rurun hurquy. takaspa kirukuna hurquy.

  Misk'i Yaku llaqtapi warmikunaqa sarata muchhaspa aruwanpi rakinakuspataq wiñapupaq kamanku.

• much'ay - (r). simita tupachispa «ch'uq» ñiqta kawsaqkunatapas mana kawsaqkunatapas munakuy.

  Papa allay pachapiqa, hatun ruruta tarispa chakrayuqpas yanapakuqkunapas anchata yupaychaspa much'aykunku.

• muchi - (s). runapa uyanpi muquchasqa yuraq q'illu t'urucha.

  Lichi wira mikhusqaymantam uyaypiqa muchi rikhurin.

• much'u - (s). kunkapa hawan.

  Turuytaqa allin much'usapa kaptinñam qhatusaq.

• muchuy - (r). (s). imamantapas llakikuy, imamantapas pisiy, phutikuy.

  Puna llaqtakunapiqa muchuy muchuyllam runaqa kawsayku.

  Kaymanta ripuspaqa muchusaqcha ari.

• muhu - (s). musuq runapas, uywapas sallqapas, yurapas huk kawsaqkunapas chaymanta paqarin.

  Papa muhutaqa much'aykuspa much'aykuspa tarpuyta qallarinku.

mukiy - muña

• mukiy - (r). wayramanta pisispa wañuypas, unupi hiq'ipaspa wañuypas.

  Chay quwi uñaqa unupi mukispa wañusqa.

• mukuku - (s). 1. umapa pukyun. 2. urqukunapa uman.

  Chayraq paqariq wawakunapa mukukunqa kichasqaraqmi tarikun.

  Uqrukunapa mukukunqa phuyuwan pakasqam tarikun.

• muk'uy - (r). aqhapaq sara k'utuypas, hamk'a khamuypas.

  Ñawpaqqa puna llaqtakunapi wawakunaqa p'unchaw p'unchaw qañiwa hamk'ata muk'uspa aqhapaq aqmuqku.

• mullpha - (s). ima apaykachanakunapas intipa ruphayninwan mawk'ayay.

  Mullpha ichhuta nina hap'ichinapaq apamuy.

• munay - (r). 1. imapas waylluy. khuyay. (s). 2. imapas ñawinchikpaq.

  Ñuqaqa tayta mamayta anchata munani.

  Chay wawachaykiqa munay yana ñawichayuq.

• muntira - (s). warmikunapa churakunan p'alta chuku. kastilla simimanta mañakusqa.

  Chinchiru llaqta warmikunaqa munay muntirakunawan churakun.

• muña - (s). sumaq q'apayniyuq kanlli sayay hampi qura.

  Muña rapichakuna hampi unuqa chirimanta wiksa nanaypaq allin.

muqu - musuq

• muqu - (s). 1. aysakuq kawsaykunapa watakuynin. 2. iskay tullukunapa watakuynin.

  Wayita awaq machu runaqa q'aytupa muqunkunata paskaspa awan.

  Chaki muquykunam chiriptinqa nanawan.

• muraya - (s). misk'i papa qasasqamanta unupi churasqa yuraq ch'uñu.

  Misk'i papamanta yuraq ch'uñuqa muraya sutiyuq. Hayaq papamanta yuraq ch'uñutaq tunta sutiyuq.

• muru - (s). 1. huk llimp'i patapi wak llimp'iwan ch'iqchichasqa. 2. muqu unquy.

  Chay muru wakaqa iskay watayuqñam.

  Muru unquy puquchinapaqqa ayrampu hampi unum allin.

• musk'a - (s). chayqa mutk'a.
• muskhiy - (r). chayqa mutkhiy.
• musphay - (r). mana yuyaypi kaspa imapas rimay.

  Ruphay unquywan kaspaqa misita rikch'akuchkaspa rikunchik, kaqtaq mana chaninkunatapas musphaspa rimanchik.

• musquy - (r). puñuspa imakunapas rikuy, imakunapas ruray.

  Mamayqa phawachkasqas musquyninpi; chayqa ancha allinmi.

• musuq - (s). ima kawsaypas manaraq apaykachasqa, manaraq arisqa, manaraq churakusqa. mana mawk'asqa.

  Tusunaypaqqa musuq pullirata rantichikusaq.

mut'i - muyuy

• mut'i - (s). sarapas hawaspas unupi wayk'usqa.

  Qusqu suyupiqa wawakuna sara mut'i quqawniyuq yachana wasita rinku.

• mutk'a - (s). uchu kutanapaq hutk'uyuq huch'uymarancha.

  Mut'kaqa p'ukuman rikch'akuq rumi, chaypitaq hampitapas uchutapas kutanchik.

• mutkhiy - (r). sinqawan asnachikuspa q'apaynin tariy.

  Allquqa runanpa yupinta mutkhispakamalla payman tariparqun.

• mut'uy - (r). umantapas rinrintapas may chika ukhuntapas huk chikan qhuruy, hurquy. wit'uy.

  Pitaq mut'urqun chay mankapa rinrintari?

• muya - (s). 1. misk'i rurukuna, q'umir mikhuykuna, t'ikakuna wiñachina kancha. 2. hark'asqa qiwayuq kanchapas pampapas.

  Wasi muyapiqa t'ikakunatapas, asnapatapas uywananchikpuni.

  Muyapiqa wakapas wiray wirallaña puquykun.

• muyu - (s). chawpinmanta llapan muyuriqninman kikin karuyuq chirusqa.

  Huk hatun muyuta, iskay huch'uy muyutawan siq'isunchik.

• muyunayay - (r). sunqu [[muyuchiy, aqtuy munay, uma muyuchikuy, yuyay chinkachiy.

  Unuta qhawaqpa mayuta chimpaptinchikqa umanchikmi muyunayan.

• muyuy - (r). kikin hawapi mayuta puchkahina kuyuy.

  Imasmari, imasmari: muyuspalla chichuyan. Imas kanman? Puchka.

N n

nak'ay - nuna

• nak'ay - (r). uywatapas sallqatapas huk kawsaqkunatapas kunkanta kuchuspa wañuchiy.

  Llamataqa much'unpi kuchunawan takaspa

  nanaq - (p). imapas mana yupay atiy. achka.

  Hat'aquqa payllamanta nanaqta wiñaykusqa.

• nanay - (r). 1. uywakunapa, sallqakunapa, runakunapa ukhun muchuy. (s). 2. aychapas sunqupas mana allin kay.

  Ruphaypi chukuyuq kaptiyqa umaymi nanawan.

  Wayramanta kiru nanaypaqqa kanila qarachata k'utuykuna.

• napaykuy - (r). 1. chayraq [[tinkuy}tinku]]spa huk runakuna yupaychay. rimaykuy. (s). 2. misk'i simita ñiy hukkunawan tinkuspa.

  Yachachiqniyqa kayhinata napaykuwanku: «wawakuna, allin p'unchaw kachun» ñispa.

  Napaykuyqa manam qhapaqyachiwanchikchu, manataqmi wakchayachiwanchikchu.

• naq'iy - (r). t'ikapas yurakunapas rapikunapas ch'akiy.

  Ruphaypi tarpusqa mallkichakunaqa utqaylla naq'irqun.

• nina - (s). huk kawsaykunapa ruphasqan, rawrasqan.

  Ninaqa sansamanta hap'ikun.

• ninakuru - (s). tuta k'anchaq kurucha. pinchin kuru.

  Huk hamp'atus ninakurucha patapi thallaykusqa - Imaraykutaq pakawanki? - ñispas ninakuruqa ñin - Imaraykutaq k'anchankiri? - ñispas hamp'atuqa kutichin.

• ninaqallu - (s). llullakuq runata chayhinata sutiyanku.

  Llullakuq runakunataqa «ninaqallu» ñispa ima rimasqantapas iñinkuchu.

• ninaq'ara - (s). kanirqukuq, supiykukuq apasanqaman rikch'akuq yuraqpas yanapas suyt'u kuru. sirara.

  Ch'aki uhupaqqa ninaq'ara hamk'asqa hampi unu upyaymi allin.

• ninri - (s). chayqa rinri.
• niwa - (s). kuchukuq suyt'u rapiyuq hatun ñañu k'aspichayuq yura.

  Niwa k'aspiqa phawaqkuna ruranapaqmi ancha allin.

• nuna - (s). mana rikukuq kaqninchik.

  Imapas mancharichiwaptinchikqa nunanchiksi ukhunchikmanta lluqsin, chaytaqsi puñuspapas qunqayllamanta qaparinchikpas «wit'iq» ñispapas p'itanchik.

Ñ ñ

ñak'ariy - ñaqch'ay

• ñakay - (r). imamantapas hukkuna chiqniy, mana allinnin munay.

  Hamp'atuwanpas uk'uchawanpas manas pukllanachu, chaykunaqa k'iriptinchiksi ñakawanchik.

• ñak'ariy - (r). imamantapas pisispa muchuy. Llakipi kawsay.

  Hanuk'asqa wawaqa ñak'ariyta qallarin, khuyayta waqanpas.

• ñan - (s). huk wasimanta wak wasiman, huk llaqtamanta wak llaqtaman chaynin rina.

  - (n). that which goes from one house to another house, from one town to another town.

  Tayta kuras tapukusqa, «Kay ñanri maymantaq rin?» ñispa.

  "It was said that a priest asked, "This path, where does it go?"

  Tapusqa irq'iñataqsi kutichisqa, «Kay ñanqa manam maytapas rinchu, aswanpas kay ñannintaqa Santu Tumásman rinku,» ñispa.

  "El niño había contestado: «Este camino no va a ninguna parte, más bien por este camino se va a Santo Tomás.»"

• ñaña - (s). warmipura kay simiwan waqyanakunku.

  Berthachapa sullk'a ñañanqa Marujacha sutiyuq. Payqa Lima llaqtapi tiyan.

• ñañu - (s). q'aytupas waskhapas hukkunapas suninman mana rakhuchu.

  Pallay punchupaqpas llikllapaqpas q'aytutaqa ñañullataña warmikuna puchkanku.

• ñañuyachiy - (r). imatapas rakhumanta llapsaman tukuchiy.

  Kay k'aspiqa rakhuraqmi, aswaraq ñañuyachinayki.

• ñaqha - (p). kunanmanta aswan ñawpaqchalla.

  Ñaqhallam kay wawaqa wasinmanta chayamun.

• ñaqch'a - (s). 1. chukcha kuskachanapaq, chukcha allichanapaq kawsay. 2. allwisqa q'aytukuna kuskachaq.

  Ñaqch'aqa rurakullanmi lastikumantapas, waqtamantapas, k'ullumantapas, q'illaymantapas, sach'apa saphinmantapas.

  Ima awaypipas, ñawpaqtaqa ñaqch'ataraq aysana, chaymantataq minina, qhipamantaq wich'una.

• ñaqch'ay - (r). chukchata ñaqch'awan kuskachay.

  Yachana wasiman rinaypaqqa chukchayta mayupi allinta ñaqch'akuni.

ñatuy - ñutqhun

• ñatuy - (r). hak'uta unutawan chaqruy. q'apiy.

  T'antapaqqa kachiyuqta, asukarniyuqtam hak'utaqa ñatuna; k'ispiñupaqqa kachiyuqta, isku unuyuqta.

• ñawi - (s). 1. kawsaqkunapa uyanpi imapas rikunapaq ukhu. 2. rurukunapa t'uquchan, chayninta phuturimun.

  T'ikakunatapas k'uychitapas ñawinchikwanmi rikunchik.

  Papapa ñawichankunamantaqa sapankamanta yura lluqsimun.

• ñawinchay - (r). qillqasqakunata qhawaspa yuyaynin hap'iy.

  Papata ch'uñuta mikhuspaqa wiksanchikta hunt'achinchik. Qillqasqakunata ñawinchaspaqa yachayninchikta kallpachanchik.

• ñawpaq - (s). qallariypi rurasqa. ña rurasqaña. may unay rurasqa.

  Ñawpaq tarpusqa papaqa, ñawpaqta t'ikamun, kaqtaq ñawpaqta puqullantaq.

• ñawsa - (s). 1. ñawiyuq kakuchkaspapas mana rikuq. ñawimanta unqusqa. 2. mana ñawinchay yachaq, mana qillqaq.

  Ñawsakunapa llaqtanpiqa lirqupas kamachikuqsi.

  mana qillqay yachaq, mana ñawinchay yachaq runakunaqa qhawakuchkaq ñawsa kanku.

• ñiqi - (s). kamachisqa yupaykunapas, wawakunapa huk watapi yachasqanpas.

  Chunka ñiqin kamachikuyqa ñin: «hukkunapa kawsaynintaqa ama munapakuychu,» ñispa.

• ñiy - (r). imapas willay, uyarichikuy]]. rimay.

  Ñawpaqqa atuqpas tarukapas runamansi kutiq; chaytam yuyaq runakuna ñin.

• ñukñu - (s). 1. mallisqapas, llamkhasqapas llamp'ulla. 2. warmikunapa, china uywakunapa ñuñunmanta lluqsiq yuraq unu.

  Sara lawachaqa ñukñuchallaña.

  Chayraq kuwahasqa ñukñuqa llamp'uchallaña.

• ñuñu - (s). mamakunapa qhasqunpi aycha wayaqacha.

  Warmikunaqa iskay ñuñullayuq, huk uywakunaqa achka ñuñuyuq.

• ñusqhun - (s). chayqa ñutqhun.
• ñutqhun - (s). uman tullu ukhupi yuraq iskay rump'u llukllu.

  Runapa ñutqhunqa llapa uywakunapa sallqakunapa ñutqhunmantapas aswan hatunmi. Chayraykum runaqa ancha yuyaysapa.

P p

pacha - p'akisqa

• pacha - (s). tiyasqanchik allpa muyuriqnintin; ñawpaq, kunan, qhipa kawsay ima.

  Pachaqa hanaqmanta urayman kaykuna: hanaq pacha, ukhu pachantin. Pachaqa ñawpaqmanta qhipaman kaykuna: ñawpaq pacha, kunan pacha, qhipa pachantin.

• p'acha - (s). sach'apa qaranpas rapinpas uywakunapa sallqakunapa qaranpas, millwamanta awaspa sirasqapas runapa ukhun chirimanta ruphaymanta hark'ananpaq kawsaykuna.

  Ñawpa runakunaqa ukumaripa qaranwansi p'achakuqku.

• pachakchaki - (s). 1. achka chakiyuq huch'uy kurucha. 2. achka saphiyuq huch'uy hampi yuracha.

  Pachakchaki kuruchaqa rumi ukhukunapi tiyan.

  Pachakchaki yurachataqa sutuma ñillankutaq.

• pachaphuyu- (s). kay pachapi, urqukunapi, wayq'ukunapi phawaykachaq phuyu.

  Hanaq pachapi chiriyaspa unuqa parahina allpaman uraykamun. Allpapapa q'uñiyninwan unuqa wapsin; chaytaq pachaphuyuman kutispa allpa qayllapi yuraqraq rikukun.

• pachas - (s). pirqakuna llusinapaq aquman rikch'akuq kutasqa yuraq allpa.

  Pachas qhuyakunapiqa yuraq rumikuna kan, chayta kañaspataq kutanku, chay ñut'u yuraq allpawanmi wasikunata llusinku.

• phaka - (s). qunqurmanta wichayniqman aychantin tulluntin runapipas uywapipas.

  Claudiaqa manam chakilantachu ruphachikusqa, phakantawanmi ruphachikusqa.

• pakay - (r). imatapas pitapas hukkunapa mana rikunanpaq, mana tarinanpaq churay.

  Suwaqa aysamusqan wakata qaqa wasiman pakasqa.

• p'akisqa - (s). ima sinchi kawsaykunapas achkaman rakikuy.

  Qispi rirpuqa chunkamanmi p'akirqusqa'.

  Tayta Huwanqa chaki tulluntam p'akirqukusqa.

phalika - p'ampay

• phalika - (s). warmikunapa churakunanman rich'kakuq wawa siki [p'istuna, kulis

  Paya warmipa p'achanqa p'istu sutiyuq, chaytaqa pullira ukhuman churakunku. Wawakunapa p'istukunantaq phalika sutiyuq. Chaytaqa yachana wasiman yaykunallakupaqña saqinku.

• palta - (s). huk q'ipi patapi wak q'ipicha churasqa.

  Punu llaqta warmikunaqa papa q'ipin patapi wawankuta paltaykukunku.

• paltay - (s). hatun sach'api uriq misk'i ruru.

  Chirimanta q'icha unquypaqqa paltay ruru ruphachisqata hampi unupi upyachina.

• pallay - (r). 1. imakunapas akllaspa huqariy. 2. achkamantapas, chaqrusqamantapas akllay. 3. chakrakuna huqariy. 4. allwisqapi huk kawsaykuna away.

  Phaway wawa! Q'awata pallarqamuy.

  Kay qutumanta ñawisapa papakunata kay llikllapi pallarquy.

  Chakra pallayta yanaparquway!

  Qachin llaqta waynakunaqa hatun p'unchawkunapi pallay punchunwan churakunku.

• pampa - (s). hatun kuska allpa, sarusqanchik allpa, mana urqukunayuq hatun allpa.

  Pampakunapiqa uywakunapaq qiwallas wiñaq, urqu qhatakunapiqas, wayq'ukunapipas chakraqa allintas puquq.

• pampachay - (r). 1. muqukuna kuskachay. 2. ima huchamantapas mana huchachay. huchakuna qunqay.

  Chay qhatata pukllananchikpaq pampachasunchik.

  Ima hatun huchamanña urmaykuptinchikpas tayta mamanchikqa pampachallawasunmi.

• p'ampay -

pana - phapu

• pana - (s). huk qhariqa kay simiwan huk warmi ayllunta riqsin.

  Huk qhariqa wak qharita «wawqiy» ñin. Huk warmiqa wak warmita «ñañay» ñin. Huk qhariqa huk warmita «panay» ñin. Huk warmiqa huk qharita «turay» ñin yawa masintin kaspapas riqsinakuspallapas.

• panaka - (s). sapanka inkakunapa ayllun, yawar masinkuna.

  Pachakutiq inkapa panakanqa achkas kaq kasqa.

• phanchiy -
• pantay - (r). 1. imapas mana allin ruray. 2. huk ñanta rispa wak ñanman yaykuy. 3. huchakuy.

  Wawakunaqa isqunman hukta yapaspa pantarqusqaku.

  Huk p'unchawmi Yawri llaqtamanta Wililli llaqtaman rispa Maranniyuq llaqtapi awtumanta uraykurqani, chaymantataq «Ch'amakatam richkani» ñispa Liqitaka llaqtaman pantarqusqani.

  Chay qhariqa huk warmiwanmi pantasqa.

• pantipanti - (s). t'uqra puka t'ikayuq huk yuku sayayniyuq hampi quracha.

  Uhu unquypaqqa pantipanti t'ika hampi unum ancha allin.

• paña - (s). mana lluq'ichu. sunqumanta aswan karupi tarikuq makipas chakipas. alliq.

  Yaqa llapan runa paña makiwan qillqanchik; wakinkunaqa lluq'i makiwan qillqanku.

• papa - (s). anti urqukunapi wiñaq mikhuna yura.

  Papaqa qhinipas ruk'ipas kallan. Qhini papaqa misk'i, ichaqa q'uñi allpakunallapi wiñan. Ruk'i papaqa sinchi, chayraykutaq punakunapipas wiñallan.

• papaya - (s). runapa uman sayay q'illu aychayuq yana muhuyuq misk'i ruru.

  Sinchi aychakuna thiqtinapaqqa papaya ñatusqawan hawispam wayk'una.

• phapu -

paqarichiy - paqucha

• paqarichiy - (r). imapas musuqmanta kamay, ruray.

  Pachakamaqqa rurukunamantas aychanchikta paqarichiq kasqa, wasa tullunchikkunatataq suquspa k'aspinmanta.

• paqarin - (s). kunan p'unchawman qatiq p'unchaw.

  Kunan p'unchawmi sara mut'ita mikhuyku; qayna p'unchawmi ch'uñu phasita mikhurqayku; paqarintaqmi quwi kankata mikhusaqku.

• paqariy - (r). 1. ima kawsaqpas mamanpa wiksanmanta lluqsiy. Pachamamamanta phutuy. 2. (s). pacha illariy.

  Bertha panachayqa 28 p'unchawpi inti raymi killapim paqarisqa Maranuray llaqtapi.

• phaqcha -
• paqpa - (s). rikrakunaman rikch'akuq hatun rakhu rapiyuq kichkayuq mallki.

  Paqpapa saphinqa chukcha t'aqsakunapaq allin, rapinkunamantaqa huk mikhuna misk'ita hurqunchik, llullu chuchaw k'aspintapas watyaspa mikhuyta atinchik, llullu t'ikachankunatapas wayk'uspa mikhuyta atillanchiktaq.

  Paqpaqa muqukuna nanaypaq ancha allin hampi.

• paqpaka - (s). tutalla puriykachaq aycha mikhuq sallqacha, liqi liqi sayay ch'umpi uqi pisqu. ch'usiq.

  Paqpakaqa tuta huk'uchatapas huk pisquchakunatapas hap'ispa mikhun, p'unchawqa puñun, manataq ñawinpas rikunchu.

• paqtataq - (p). mana yuyayllamanta. mana allin ruraqkunatapas, pantasqa rimaqkunatapas kay simiwan manchachinku.

  Yuyayniykipichu rimanki icha musphankichu! Paqtataq ch'aqlachikuwaq!

• paqu - (s). kukata qhawaspa, runapa sirk'anta llamispa apukunawan rimaspa hampikuq runa.

  Paqukunaqa allintapas mana allintapas rurallankum. Millay paqukunaqa hamp'atuta yawriwan allarquspa huk runakunata unquchin.

• p'aqu -
• paqucha - (s). yaqa llama sayay tawa chakiyuq, sumaq millwayuq aychan mikhuna anti urqukunapi tiyaq uywa.

  Paquchaqa chunka hukniyuq killamanta wachan, ichaqa tutamanta kuska p'unchawkamalla. Paquchaqa riqsisqa hawallapi hisp'anpas akanpas.

para - p'asña

• para -
• pariwana -
• paruyay -
• phasanqalla -
• phasi -
• paskay -
• phasku -
• p'asña -

pata - paya

• pata -
• phata -
• patapata -
• pataray -
• phatay -
• phatku -
• phatmay -
• phaway -
• pay -
• paya -

pi - pillu

• pi - (s). ima ruraqmantapas tapukunapaq simi.

  - (n). a word for questions about the actor of something.

  Pitaq kay q'awatari apamusqa?

  "Who brought this shit?"

• pichay -
• pichitanka -
• pichqa -
• phichu -
• piki -
• phillillu -
• pillipilli -
• pillpintu -
• pillu -

phina - pirqay

• phina -
• pincha -
• pinchi -
• pinchinkuru -
• pinkullu -
• pinkuyllu -
• phiña -
• phiri -
• pirqa -
• pirqay -

p'isaq - phiwi

• p'isaq -
• pisi -
• pisiy -
• pisqa -
• p'isqi -
• pisqu -
• p'itay -
• phiwi -

puchka - p'ukru

• puchka -
• puchkay -
• p'uchqu -
• puchu -
• puka -
• pukara -
• pukllay -
• p'ukru -

p'uku - puma

• p'uku -
• phukuna -
• pukupuku -
• phukuy -
• pukyu -
• pukyun -
• pullira -
• phullu -
• puma -

puna - puputi

• puna -
• p'unchaw -
• punchu -
• punkiy -
• punku -
• p'uñu -
• puñuy -
• pupu -
• puputi -

p'uqay - purutu

• p'uqay -
• phuqchiy -
• puquy -
• puriy -
• puru -
• phuru -
• purun -
• puruña -
• purutu -

pusaq - phuyu

• pusaq -
• pusay -
• phuska -
• phusullu -
• phuspu -
• p'usqu -
• phuturiy -
• pututu -
• p'uyñu -
• puytu -
• phuyu -

Q q

qachiy - qañiwa

• qachiy - (r). makiwanpas wak ima apaykachanawanpas imapas kuyuchiy, mast'arpariy.

  Kaphiy hamk'anapaqpas qachiykachaspapuni chayachina.

• q'achu - (s). llullullaraq qiwa. q'umir qura.

  Hawa llaqtakunapi quwipaqqa q'achuta sapa p'unchaw rutunchik.

• qhachun - (s). qhari wawapa warmin.

  Qhachunniyqa sumaq pallay llikllakunatam awan, ichaqa manam chakra rurayta yachanchu.

• q'allay - (r). papatapas wak ima mikhuykunatapas rakhurakhumanta kuchuy, phatmay.

  Estofado mikhuy wayk'unapaqqa papatapas sanawritapas rakhurakhuta q'allana.

• qallu -
• qantu -
• qanchis -
• qañiwa -

qapariy - qarpay

• qapariy -
• qhapaq -
• q'apay -
• q'apiy -
• qaqa -
• qhaquy -
• qara -
• qaracha -
• qaray -
• qaraywa -
• qhari -
• qarpay -

qasa - qhaway

• qasa -
• q'asa -
• q'asuy -
• qhata -
• qhatu -
• qatay -
• qataycha -
• qatiy -
• q'awa -
• qhaway -

qaylla - q'ichwa

• qaylla -
• q'ayma -
• qayna -
• qaywiy -
• qhichincha -
• qhichipra -
• qichuy -
• qhichwa -
• q'ichwa -

qilla - q'ipa

• qilla -
• q'illay -
• qhilli -
• qillqana -
• qillqay -
• q'illu -
• qillwa -
• qina -
• q'inti -
• qhipa -
• q'ipa -

q'ipi - q'iya

• q'ipi -
• q'ipichay -
• q'ipiy -
• qiru -
• q'isa -
• q'isana -
• qispi -
• qhispi -
• qispichiy -
• q'isqintu -
• q'isqis -
• q'iya -

qucha - qhuna

• qucha -
• qulli -
• qullpa -
• qullqi -
• q'umalliy -
• q'umir -
• q'uncha -
• qhuna -

qunqur - quray

• qunqur -
• qunqurikuy -
• qhuña -
• q'uñi -
• q'upa -
• qhupu -
• quqaw -
• qura -
• quray -

quri - q'uruta

• quri -
• quriq'illu -
• qurpa -
• qurpachay -
• qhurquy -
• qhuru -
• q'uruta -

qusa - quyru

• qusa -
• q'usñi -
• qutu -
• qhutu -
• q'utu -
• quwi -
• quy -
• quya -
• qhuya -
• quyllur -
• quyru -

R r

raka - raymi

• raka - (s). warmikunapa hisp'akunan, kaqtaq wiñaspañaqa chayninta wachakullantaq.

  Warmiqa huk rakayuq hisp'akunanpaq, akakunanpaqtaq kallantaq uqutin. Wallpaqa kikin t'uqullanta hisp'anpas akanpas.

• rakiy - (r). 1. imatapas iskaymanpas kimsamanpas, tawamanpas hayk'amanpas phatmay; 2. hukkunaman tupasqan quy.

  Mamaykuqa huk kisuta apamusqa, chaytaqa qanchikniykuman kuska kuskata rakiwanku, paypaqwanqa pusaq. Sapanka sutintaq pusaqmanta huk, chaytataq kayhinata qillqana: 1/8.

  Taytaykupa ima saqisqantapas mana maqanakuspam rakinakusaqku.

• rakhu - (s). mana ñañuchu, wira. suninman mana ñañuchu.

  qatanataqa rakhu q'aytumanta allwinkupas awankupas. llikllatawan punchutawantaq ñañu q'aytumanta allwinkupas awankupas.

• ranra ranra - (s). ancha rumi rumiyuq, qaqa qaqayuq pacha.

  Ranra ranra ñantaqa yuyaywanmi rina, chaypim suwapas pakakun.

• rantiy - (r). huk kawsaykuna kaqnichakuy chanin qullqita qupuspa.

  Chay yana pullirataqa 90 suliswanmi rantimuni, chay sañu mankatataq kuskan manka ch'uñuwan chhalamuni. Chaymantaña chukutaqa rantisunchik.

• rapi - (s). 1. yurakunapa, sach'akunapa q'umir p'anqachan. 2. qillqanapaq yuraq ñañu p'anqacha.

  Ichhupa rapichanqa yawrichaman rikch'akun, huk yurakunapa rapichantaq misipa rinrinman rikch'akun.

  Kay qillqasqa rapichatam yachachiqniy apachimusunki.

• rapra - (s). pisqukunapa phuruyuq makin.

  Kunturpas q'intichapas rapranta chhapchispapuni hanaqninta phawanku.

• rarqa - (s). unupa allpapi ñannin. pincha.

  Rarqa patantaqa ama pukllaspalla hamunkichik, chaytaq urmaykuwaqchik.

• ratay - (r). 1. imamantapas pimantapas hap'ikuy. 2. imapas hap'iy, unquykunata hukman aypachiy.

  Tintinqa qayllanpi kaq sach'akunaman ratakuspa wiñan.

  Amam anchata chimpapayamuwankichu, chhulli unquyniykitataq ratachiwankiman.

• rawk'ana - (s). chayqa ruk'ana.
• rawray - (r). ima ch'akisqa kawsaypas ninawan ruphay.

  Ayawiri llaqtapa ayllunkunapiqa paray pachapi yamt'awan rawrachinku, chiraw pachapitaq q'awawanpas, taqyawanpas rawrachispa wayk'ukunku.

• raymi - (s). hatun p'unchawkunapi wak'akuna kusichiypas kikin runa kusikuypas.

  Inti raymi p'unchawqa 21 hunyu killapis kaq. Chay p'unchawkunaqa kusikuypas, mikhuypas, machaypas, tusuypas llapan runapaqsi kaq.

rikra - riy

• rikra - (s). wasa tullukunapa chakan.

  Chakra hallmaq qhariqa punchunpi quqawninta q'ipiykukun, rikranpitaq chaki takllanta q'ipirikun.

• rikuy - (r). 1. ñawiwan imapas qhaway. 2. uyway.

  Rikuy chaqay allquykita, atuqpa sipisqan uwihata mikhurquchkan.

  Amapuni wawataqa sapallantaqa saqinkichu, rikunkipuni, unumantaq urmaykurqunman!

  Ñawpaqqa karumantam wisk'achatapas rikurqani, kunanqa manañam llamatapas rikunichu.

• rimanakuy - 1. (r). iskaymantapas kimsamantapas achka runamantapas rimaspa huk yuyayman chayay. 2. (s). achka runa huñunakuspa yuyaykunaman chayay.

  Wawaypa yachachiqninwan rimanakuqmi richkani.

  Tayta mamakunaqa huk kutillapas sapa killapi yachana wasipi rimanakuyman rinankupuni.

• rimasqa simi - (s). huk runakunapa uyarisqan simi.

  Ñawinchasqa simiqa uyarikunpas manapas, rimasqa simikaqqa uyarikullanqapuni.

• rimay - 1. (s). huk runataq rimaq hukkaqtaq uyariq, chaymantaqa uyariqkaqñataq rimallantaq. 2. (r). huk hunt'asqa yuyay ñiy.

  Ima uma nanayña kaptinpas, rimanakuspa rimanakuspaqa huk yuyayman chayallasunmi.

  Wawakuna, kunanqa pichqa tapukuyniyuq rimaykunata qillqarquychik!

• rinri - (s). 1. chay ukhunchikwan hukkunapa rimasqantapas kunkatapas uyarinchik. 2. huk apaykachanakunata chaymanta aysanchikpas huqarinchikpas.

  Asnu rinriqa hatun, wallpa rinriqa huch'uylla, ichaqa imatapas iskayninmi uyarin.

  Aqha suysuna isankaqa mana rinriyuqmi.

• riqsiy - (r). mana hayk'appas tupasqan runawan tinkuy, imatapas chayraq rikuy.

  Berthachapa mamantaqa manaraqmi riqsinichu, chayqa birnis p'unchawñacha kanqa. Allin chaskisqachu icha manachu kasaq?

• rirp'u - (s). unupipas, ima k'anchachkaq q'illaypipas, qispi rumipipas uyanchikpas huk kawsaykunapas rikuna.

  Ñawpa runakunaqa qucha unumanta rirp'uyuqsi kaq kasqaku. Paykunaqa chay unupis quyllurkunapa purisqanta qhawaq [[kay}ka]]sqaku, chaymanhinataqsi imatapas ruraqku.

• rit'iy - (r). allpapas quchakunapas q'uñiptinqa unu wapsi hanaqman wichan. hanaqpiqa phuyuman kutin, [[chiriyay}chiriya]]spataq qasasqataq yuraq millwachakunahina uraykamuy.

  Hunyupi, hulyu, agustupim chanintaqa puna urqukunapi rit'in, chaymantataq qasaykun. Qasasqa rit'iqa achka killapi chullun.

• riwi - (s). llama kunka qara lasumantapas, llama millwamantapas simp'asqa kimsa pallqayuq watucha, sapanka watuchataq huk rumipi tukun.

  Ñawpaqqa riwiwan chamqaspas surikunataqa urmachiqku, urmaptintaqsi kawsachkaqta hap'iqku.

• riy - (r). huk hawamanta huk hawaman ukhunchik apay. puriy.

  Espinar llaqtamanta Santo Tomás llaqtamanqa Wililli llaqtallantapuni rinchik. Qusqumanta Santo Tomásmantaq Tinkuq chakanta, mana chayqa Wallpa Chakallantaña. Q'ichwa chakantapas chayallasunmantaqmi.

ruk'ana - runtuy

• ruk'ana - (s). 1. silluyuq hasp'ikunanchikpaq sapa makipi chakipi ñañu ukhuchanchikkuna. 2. kutiyuq chuntayuq papa allanapaq apaykachana.

  Qara t'iqichuta t'aqllaspa lluq'i maki uña ruk'anayta q'iwirqukuni.

  Paqarinqa ruk'anayuqkama hamunkichik, chaywan hampi qurachakunata hasp'imusunchik.

• rumarisu - (s). sinqamanta unu qhuña lluqsimun umataq nanakun. chirimantapas ruphaymantapas unquy. chayqa kastilla simimanta mañasqa.

  Chirimantapas ruphaymantapas rumarisu unquyqa hap'illawanchikmi.

• rumi - (s). qaqakunamanta rakisqa, phatmasqa.

  Wasi tiqsitaqa rumillamantapuni churanchik, mana chayqa chakinpi kaq allpa apiyaspa urmanman.

• rumiyasqa - (s). 1. mayqan ukhunchikpaq punkiyninpas, imapa ch'akispa sinchiyayninpas. 2. may ñawpa pachach ari allpaqa t'impuykurqan, hinaspataq sallqakunatapas yurakunatapas kaqllata pakarqapurqan. chay pakasqakunatam kunan maychus karqan chay kikillanta tarinku.

• rump'u -
• rumu -
• runa -
• runtu -
• runtuy -

ruphay - ruway

• ruphay -
• ruqt'u -
• ruqutu -
• ruray -
• ruru -
• rurun -
• rutuchiy -
• rutuy -
• ruway -

S s

sach'a - sañu

• sach'a - (s). payllamanta wiñaqpas, k'ullunrayku rurunrayku mallkisqa hatun yurapas.

  Qiwña sach'apa kurkunmantaqa munay wisllachakunata, puchkapaq phillilluta huk apaykachanakunatawan ruranku.

  Hatun yunkapiqa payllamanta hatuchaq rakhu sach'akuna wiñan, chaykunatapas rurallanku.

• sach'a sach'a - (s). mallkisqapas mana pipa mallkisqan achka sallqa yurakunapas.

  Hatun yunkanchikpiqa qurahinam qasi sach'akuna payllamanta atipanakuymantaraq wiñamun. Karru ñankunapipas qurasqakunapipas wiñamunpuni, chaytaqa «munti» ñinku.

• salwiya - (s). matikupa rapichanman rikch'akuq anti urqukunapi wiñaq hampi yuracha. kastilla simimanta mañakusqa.

  Chirimanta wiksa nanaypaqqa salwiya hampi unu allin.

• sallinarumi - (s). qhuyachakunapi q'illupas anqaspas ñut'u hampi rumi.

  Sallinarumitaqa kutasqata llama qaracha hampinapaqpas, uwiha uñakunapa chakichan punkisqa hampinapaqpas apaykachanku. Sallinarumimantaqa phuspurupa umachanta wakichinku.

• sallqa - (s). 1. imapas runapa mana mallkisqan, runapa mana uywasqan, payllamanta chay chaypi kawsakuq. 2. antikunapi ancha hanaqpi chiri allpakuna.

  Ñawpaqqa llamapas paquchapas sallqas kaq, chaymantañas runa chaykunataqa wanakuta chakuspa, wik'uñata chakuspa ima uywaman kutichin.

  Sallqa urqukunapiqa mana imapas tarpukunchu; chaykunapiqa yaritalla wiñan.

• samay - (r). 1. kawsanapaq surq'ankama wayra upyaytaq wisch'uytaq. 2. ima llamk'asqamantapas anchata sayk'urquspa yapamanta kallpa hap'inapaq thallarikuy. qasiyay.

  Wayrata mana upyaspaqa huk tuyllapim wañurqusunman.

  Mana samarispa phawaptinchikpas llamk'aptinchikpas sunqunchikpas surq'anninchikpas t'uqyarqunmanmi.

• sank'ayu - (s). huk waraqupa misk'i aychayuq mikhuna rurun.

  Punakunapi kan huk kuskan rump'uman rikch'akuq puka t'ikayuq waraqu. Chay t'ikanmpi sumaq misk'i aychayuq ruruchaman puqun. Chay sank'ayutaqa wawakunapas qaraywapas anchata munan, kaqtaq yana sisikunapas.

• sansa - (s). q'awapa rawrasqan tukusqapas, yamt'apa rawrasqan tukusqapas. k'illimsa.

  Phuspuru mana kaptinqa apiyarisqa q'awata sansa' ukhuman churaykuna, chaytataq huk llasapacha rumiwan atiykuna. Chay api q'awaqa qhipantinpaq sansa kapun. Chaytataq phukuspa phukuspa hap'ichina.

• sañu - (s). llankaman rikch'akuq, t'urumanta mankakuna, rakikuna, p'ukukuna rurasqa.

  Sañu ruraq runaqa punta punta allpata riqsin, chaykunata wakichin hinaspataq sañukunata llut'an. Sañukuna llut'asqantaqa llanthullapi ch'akichin, chaykuna ch'akiptinñataq huk tuta paqariq khankapipas wanupipas kañan.

sapanka - saywa

• sapanka - (s). 1. mana masayuq. ch'ulla ch'ullalla. 2. llapanpas kaqniyuqkama.

  Tusuqkunaqa mana masantinkamachu kasqa, hukqa sapanka qhipan.

  Sapanka wawapas iskay chakiyuq iskay makiyuqkama.

• saphi - (s). llapan mallkikunapas, yurakunapas, sach'akunapas allpa ukhuman allin hap'isqa, chayqa mana urmananpaq. Yurakunapa allpa ukhuman yaykuq phatmantam kay simiwan riqsinchik.

  Ima kamachisqapas tiyasqanmanta mana utqay sayariq runataqa «sikichu [[ancha]ta saphiykurqusqa, chaychu mana t'irachikun» ñispa k'amikuqku.

• saqmay - (r). maki muquwan imatapas kallpawan takay.

  Runas hachawan sach'akunata chaqun, chaytas ukumariqa qhawan, hinaspas payqa huk sach'ata saqman, manas qarallantapas lluch'irisqachu. Chaysi ukumariqa ñin: «runaqa ñuqamanta aswan kallpayuqmi, saqmaspalla sach'atapas urmachin» ñispas runataqa manchakun.

• saqsa - (s). iskay llimp'iyuq ima kawsaypas, ima apaykachanapas.

  Saqsa saraqa misk'illaña hamk'api, yuraq sarataq mut'ipi.

• sara - (s). qhichwa allpapi runamanta aswan sayayniyuq chuqllun mikhuna yura.

  Qusqupipas anti llaqtakunapipas saraqa runata allinta uywan: rurunta mut'ipi, lawapi, ch'aqipi, hamk'api qaran; llullu wirunta wawakuna misk'ichin, chhallantataq wakapas asnupas misk'itaraq mikhun; sara mana kaptinri, imawantaq kawsasunman? Aqhallapas manach ari thasnuykunanchikpaq kanmanchu.

• sasawi - (s). punakunapi wiñaq uhupaq, chhullipaq, chirimanta unquykunapaq ima allin hayaq yuracha.

  Sasawi yurachataqa hunt'asqallata wasi punku hanaqman warkuna, payta manchakuspas chiri unquykunaqa kutipun. Kustaru unquywan kaspaqa sasawi hampi unutas upyana, limunniyuqqa allillanñas.

• sawintu - (s). yunkakunapi wiñaq durazno sach'a sayay.

  Sawintu sach'aqa aycha ruruyuq. Qaranqa q'illu, mikhuna ukhuntaq tunasman rikch'akuq puka muhusapacha.

• sawnana - (s). puñuspa umapa samanan.

  Runakunaqa sawnanallayuqpuni puñunchik. Sawnanaqa kanmanmi millwamantapas ispunhamantapas utkumantapas.

• sayay - (r). 1. tiyasqamantapas thallasqamantapas chakimanta churakuy. 2. imataña rurachkaspapas qasiyay, imapas rurasqa saqiy.

  Yachana wasipi wawakunaqa «tiyay» ñisqa tiyana, «sayariy» ñisqataq sayarina. «Puriy» ñisqaqa purina, «sayay» ñisqataq sayana.

  Wawakunaqa atipanakuymanta phawachkarqanku, qunqayllamanta huk wawa sayarparin. Chayqa waran llik'irqukusqa.

• sayk'uy - (r). (s). 1. purispapas llamk'aspapas imataña ruraspapas kallpamanta pisiy. 2. manaña kallpayuq kay, ancha pisipasqa tarikuy.

  Umawanña llamk'aspapas makiwanña llamk'aspapas runaqa sayk'ullanchikpuni. Mana imatapas ruraspallam, puñuspallam samanchikqa.

  Huk p'unchawmi Ch'amaka llaqtata riptiy hatun sayk'uy taripawan, ñawiyraqmi tutayarquwan.

• saywa - (s). rumimantapas ch'ampamantapas pirqasqa rakiq.

  Kay rumi pirqasqapa sutinqa «saywa». Chayqa ñiyta munan: «Kaymantam ñuqanchikpa allpanchik» ñispa.

siki - siqsiy

• siki -
• siku -
• sillu -
• simi -
• simp'ay -
• sinqa -
• sinrichakuy -
• sipas -
• siqay -
• siq'iy -
• siqsiy -

sirara - siwulla

• sirara -
• siray -
• sirk'a -
• sisi -
• siwara -
• siwi -
• siwulla -

such'i - sunqu

• such'i -
• suchiy -
• such'u -
• suchuy -
• sullk'a -
• sullu -
• sulluy -
• suni -
• sunkha -
• sunqu -

supay - suskhuy

• supay -
• supi -
• supisupi -
• suphu -
• suphullu -
• suqta -
• suri -
• surq'an -
• suskhuy -

suti - suyucha

• suti -
• sut'i -
• sut'inchay -
• suway -
• suwaq'ara -
• suyapakuy -
• suyay -
• suysuna -
• suysuy -
• suyu -
• suyucha -

T t

t'akay - tantiyay

• t'akay - (r). ñut'u muhukunata hapt'aspa yapusqa allpaman hich'ay, wisniy

  Yapusqa allpamanpas, papa allasqa allpamanpas kinuwatapas qañiwatapas hapt'ay hapt'ayta tukuy hawaman hich'asaq.

• takiy - (s/r). rinriman misk'i chayaq kunkakuna uyarichiy.

  Piruw mamallaqtapa willka takiyninqa kayhinatam qallarin: «Qispisqam kanchik wiñaypaq, kananchik wiñaypaq kananchik...»

• taklla -
• taksa -
• thalay - (r). ima apaykachanatapas kallpawan chhapchiy.

  Puñunanchiktaqa sapa] simanallapas intiman hurqunanchik, chaymantataq qatanakunatapas qarakunatapas allinta thalaspa, wasitapas allinta picharquspa puñunata yapamanta mast'arquna.

• thallay -
• tanka -
• tankayllu -
• tanqay -
• t'anta -
• tantay -
• tantiyay -

tapa - taqya

• tapa -
• taparaku -
• taparay -
• t'apsay -
• tapuy -
• t'aqa -
• t'aqllakuy -
• t'aqllay -
• t'aqsay -
• taqya -

tarpuy - tayta

• tarpuy -
• tarqa -
• taruka -
• tarwi -
• thaskiy -
• thasnuy -
• thatkiy -
• tawa -
• tawna -
• tayta -

tihira - tinya

• tihira -
• tika -
• t'ika -
• tikayay -
• t'impuy -
• t'inkay -
• tinku -
• tinkuy -
• t'inri -
• tinti -
• tintin -
• tinya -

t'ipana - titimisi

• t'ipana -
• tipiy -
• t'ipqay -
• thiqni -
• t'iqpay -
• thiqtina -
• thiqtiy -
• t'iray -
• t'isay -
• titi -
• titimisi -

tiyana - tunta

• tiyana -
• t'iyu -
• tuku -
• tulumpi -
• tullpuy -
• tullu -
• tumpay -
• tunaw -
• tunqur -
• tunta -

thupay - t'uru

• thupay -
• tupra -
• thuqay -
• t'uqpina -
• t'uqu -
• tuquru -
• t'uqyay -
• tura -
• t'uru -

tusuy - tuyuy

• tusuy -
• tuta -
• thuta -
• t'utura -
• tuya -
• tuytuy -
• t'uyurwayra -
• tuyuy -

U u

uchpa - umiña

• uchpa - (s). yamt'apa q'awapa huk kawsaykunapa ruphasqa hak'un.

  Q'awa uchpawan chakrakuna wanuyqa manam allinchu, allpatam qullpayachin.

• uchu -
• uhu -
• uksiy -
• ukhu -
• ukuku -
• ullu -
• ulluku -
• uma -
• umalliq -
• umayuq -
• umiña -

unancha - upyay

• unancha -
• unku -
• unquq -
• unquy -
• untu -
• unu -
• uña -
• upa -
• uphakuy -
• upichu -
• upyay -

uqa - urunquy

• uqa -
• uqururu -
• uquti -
• uray -
• uraykuy -
• uriy -
• urpi -
• urqu -
• urunquy -

usa - uyway

• usa -
• usqay -
• ususi -
• usuta -
• utku -
• utqay -
• uturunka -
• uwiha -
• uya -
• uyariy -
• uywa -
• uyway -

W w

wachay - wallwak'u

• wachay - (r). chichu warmipas chichu uywapas, sallqapas uñachata wiksanmanta lluqsichiy, musuq wawa paqarichiy.

  Mama Mariyaqa qayna killañas wira qhari wawata wachakusqa, kunanqa ña puriykachachkanña.

  Yuraq wakanpas turuchatas wachallasqataq; chaymi ancha kusisqa kachkanku.

• wach'i - (s). 1. waskhachawan kallpachasqa karuman rispa hap'ikuq apaykachana. 2. intipa chiqan k'anchaynin.

  Yunka runakunaqa mikhunankupaq wach'iwan sallqakunata hap'iq kasqakum chaytataq llapallankumanta mikhuq kasqaku. Yunkapiqa manas aychataq waqaychayta atinchikchu.

  Siskacha, ima uraskamam puñunki! Intipa wach'inpas ñataq pupuyki patamanña aypanqa.

• wachu - (s). uraymanta wichayniqman aysakuq tarpusqa.

  Sapanka masa huk wachu unuta takllawan kichan, pinchaq warmitaq lluq'iman pañaman ch'ampata tanqaspa kuskan wachuta simp'an. Huk masaqa kaqta rurallantaq. Chayhinata ari wachukuna muhupaq rurakun, kaqtaq wachu unupas chayninta unu uraykunanpaq.

• waka - (s). iskay waqrayuq, tawa chakiyuq, lichinrayku aychanrayku uywasqa kawsaq. chayqa kastilla simimanta mañakusqa.

  Mana napaykukuq runakunataqa: «wakachu imataq chayri, mana muuuuu ñispa yaykumun» ñispa ñiqku.

• wakamayu - (s). hatun uritu (k'aki) anqas puka q'illu llimp'i phuruyuq, yunkakunallapi tiyan.

  Wakamayuqa yaqa runahinam rimayta yachapayakun.

• wakcha - (s). 1. mana taytayuqpas mana mamayuqpas, runapas uywapas. 2. mana qullqiyuq pisi kaqniyuq runa.

  1. Wakcha kayqa sinchi sas, kallpayuqkunaqa kawsasqaykimantapas asikun, ichaqa kay kawsayqa muyullanmi. Qamña mana muchuptiykipas wawaykikunaqa kanmi.

  2. Chumpi Willkas llaqtapi wakcha runakunaqa iskay chunka paquchayuq, qhapaq runakunataq qanchis pachak paquchayuq.

• wallata - (s). puka chakichayuq yuraq ukhuyuq yana umayuq yana raprayuq wallpamanta aswan hatun sallqa pisqu.

  Wallataqa q'umir q'achuta mikhun, chaymantataq ruphaypi usankunata pallakun. Wallataqa iskaynillayuqpuni puriykachan. Wallataqa mana yaykuy atiy qaqakunapi puñunpas wachanpas.

• wallpa - (s). wasipi uywasqa mana phawaq pisqu.

  Wallpaqa saratapas qiwakunatapas sallqa ruruchakunatapas kuruchakunatapas mikhullanmi. Wallpataqa aychanrayku runtunrayku uywanchik. Wallpa runtuqa hunt'asqa mikhuna, chayrayku wawakunaqa sapa p'unchaw huk runtuta mikhunanchik.

• wallqana - (s). kunkaman churakuna sinrisqa.

  Munaycha rikukuyta munaspa warmikunaqa kunkanku muyuriq muyuriqtaraq wallqanakunata churakunku. Wallqanataqa qhapaq warmikunalla churakun.

• wallwak'u - (s). kurkunchikwan rikranchikwan tinkuynin ukhunchik.

  Ukhunchiktapas wallwak'unchiktapas mayllakunapuni, mana chayqa hump'isqanchikmanta millayta q'apan.

waman - wañuy

• waman - (s). yaqa wallpa saya k'umu sinqa aycha mikhuq pisqu. anka.

  Ayllu sutiqa kanmi: Waman, Wamani, Mamani hukkunapas; chaykunaqa llapanmi wamanmanta paqarin.

• wampal - (s). yuyu q'umir mikhuykuna tarpuna allpacha.

  Siwullatapas lichuhastapas ripullutapas kukatapas wampalpi k'ichkita t'akaspa wiñachinchik. Chaymantaña wiñariptin wak yapusqa allpaman mallkinchik, chaypitaq puquyta tukunqa.

• wamp'u - (s). t'uturamantapas k'ullumantapas unu patan riq kawsay.

  Wakin quchakunapiqa k'ullumanta wamp'ukuna kan, chaytaqa wayra kallpanwan purichin. Runaqa wamp'upi huk llaqtamanta wak llaqtaman rin.

• wanaku - (s). llamamanta aswan huch'uypacha ch'umpi sallqa.

  Wanakuqa sallqa llama, puna urqukunapi sapallan puriykachan. Kay sallqaqa pisi millwallayuq. Kunanqa kanraqchus icha manañachus, mana rikukunñachu.

• wanka - (s). 1. hatun sayayniyuq qaqa. 2. chakrapi llamki'ayta tukuspa (huqariypi) takiy.

  1. May llaqtapipas wanka rumiqa kallanpuni. Chaykunaqa manchakuna sayaq qaqakuna.

  2. Chay huk wayq'u llamk'aqkunaqa sara huqariyta tukunkuñach ari, ña wankamuchkankuña warmikunapas.

• wank'ar - (s). hatun tinya watasqa umachayuq k'aspiwan takana.

  Llaqtakunapa p'unchawninpiqa tinyata wank'arta takaspa wawakunaqa marchanku.

• wanquyru - (s). «wannnn» ñispa ch'illikumanta aswan rakhu misk'i ruraq ch'uspi.

  Sansawan q'usñichispas wanquyru misk'itaqa hurquna. Q'usñiwanqa manas phiñakunkuchu.

• wanthi - (s). hukwan hukwan churakuq qharitapas warmitapas hisp'anankupi unquy hap'in, chayqa q'iyayuqsi.

  Wanthi unquyniyuq runakunataqa hisp'ananpipas wak chika ukhunpipas wirp'ankunapipas lliqtihinas k'irichakuna rikhurin.

• wanu - (s). mayqan sallqapa mayqan uywapa akanpas, ismusqa yurakunapas tarpuna allpakuna qhapaqyachinanpaq, misk'iyachinanpaq.

  Khanka ñut'usqaqa ch'aki wanumanta qaswan allin,. Uwiha wanuqa waka wanumanta aswan allin. Llamapa paquchapa taqyanqa iskayninmanta aswan allin.

• wanwa - (s). qhichwa allpakunapipas yunka allpakunapipas chakisapa hatun ch'unqanayuq ñañu ch'uspicha.

  Ch'isinkunapas tutapas wanwakunaqa tawarniyta ch'unqaspa t'uqyasparaqmi wañiyninta taripanku. Kanirquwasqantaq siqsin hasp'ikuptiytaq millayta muqucharqukun.

• wañunayaq - (s). llapan kawsaqpas pisipantaq kawsarillantaq, manataq wañuytapas atillantaqchu.

  Kamiyunmi runantin mayuman urmaykusqa, chaytaq hampikuq mamaqa: «ñawpaqtaqa wañunayaq runakunataraq hampina wasiman apasunchik» ñispa kamachikun.

• wañuy - (r). manaña kawsay. manaña samapuy. ayaman kutiy.

  Kawsaqkunapa sunqun mana kuyuripuptin, yawarnin manaña phawaptin, manaña samarqapuptinqa, «wañurqapunmi» ñinchik.

wapsi - waruwaru

• wapsi - (s). 1. ruphay p'unchawpi mayukunapa quchakunapa samaynin. t'impuq unupa samaynin. 2. runapa lluqsiq samaynin.

  1. Ñawpaqqa rarqakuna tukuy hawapis kaq, chaynintas unuqa qiwakuna qarpanapaq riq. Allpa patapi ch'iqisqa kaspaqa unuqa wapsintas hanaqman wichachiq, chaytaqsi paray pachapiparaq, chiraw pachapitaq rit'iq.

  2. Phuyu ch'isinklunapiqa runapa samasqa q'usñiq wapsiraq siminchikmanta lluqsin.

• waqati - (s). imawanpas hunt'asqachu runa. ancha mañakuq runa. chay kuska qapariq.

  Huk rantikuqkuna qhatupi: «pisimá chayqa, yaparillaway» ñispa yapachikunku, pisi qullqitataq haywanku, chaykunaqa waqatim kanku.

• waqay - (r). 1. ñawinchikmanta kachiniraq unu lluqsiy. 2. imamantapas qapariy.

  1. Wawakunaqa chayhinata waqanku wiksanku nanaptinmi.

  2. Llakikuymantaqa anchata waqanchik, kusikuymantapas waqallanchiktaqmi, ichaqa pisillata.

• waqra - (s). wakin urqu sallqakunapas uywakunapas umankupi chayta apanku. uywakunapa tullumanta maqanakunan.

  Turukunaqa iskay waqrallayuq, urqu tarukaqa tawa waqrayuq.

• waqyay - (r). 1. hukkunata sutinmanta hamuy ñiy, rimaspapas makiwanpas. 2. kawsaq runatapas uywakunatapas almakunatapas apukunatapas mink'akuy.

  1. Yaw irqicha! Taytaykita phaway waqyarqamuy.

  2. Ima ruraytaña qallarinapaqpas apukunataraq waqyarikuna; paykunapunim imapipas yanapakunku.

• wara - (s). wiqawmanta urayniqman churakuna qhari p'acha.

  Tinta llaqta qharikunaqa ñawpaq qunqurkama warata churakuqku; kunanqa chaki muqukama warata churakapunku.

• waranqa - (s). isqun pachak isqun chunka isqunniyuq yupayman huk yapasqa. chunka kuti pachak.

  Kay yupaykunataqa kayhinata ñawinchasunchik: 2 001, 3 002, 4 444: iskay waranqa hukniyuq; kimsa waranqa iskayniyuq; tawa waranqa tawa pachak tawa chunka tawayuq ñispa.

• waraqu - (s). allakuq kichkayuq yura.

  Waraqu ñawpaqta t'ikaptinqa ñawpaq papa tarpuy allin kanqa; waraqu qhipata t'ikaptinqa qhipa papa tarpuy allin kanqa. waraqu t'ikata qasarquptintaq papataqa t'ikachkaptin qasarqunqa. Chaytam chakra ruraq runaqa qhawan.

• warisu - (s). paqucha mamayuq llama taytayuq uywapas, llama mamayuq paqucha taytayuq uywapas.

  Warisu uywaqa pisi millwayuq, millwanpas rakhu chayqa waskha simp'anallapaq allin. Warisuqa q'ipitapas mana apayta atinchu.

• warmi - (s). mana qharichu. qhariyuq kaspa wachakuq runa.

  Kay llaqtakunapiqa qharikuna chukcha rutusqa warmikunataq simp'ayniyuq kanku. Kañari qharikunapas Utawalu qharikunapas simp'aynillayuqtaqmi kanku.

• waru waru - (s). unu sayana pampakunapi hatuchaq wachukuna.

  Titiqaqa qayllakunapi waru waru chakrakunaqa achka rikukun. Paray warapiqa yurakunata unu mana huqarinchu, kaqtaq ch'aki watapipas wachu unumanta hurquspa yurachakunata qarpana kaq kasqa.

wasa - wawsa

• wasa - (s). qhipan, mana uyanchu. q'ipi apaq ukhunchik.

  Qaraywapa wasanqa yana q'illu, wiksantaq q'illupas yuraqpas.

• wasi - (s). runapa kawsananpas sallqakunapa uywakunapa tiyananpas.

  Runaqa aruwimantapas simintumantapas kallankamantapas wasita rurakun. Añaspa wasinqa qaqa t'uqukunalla. Llamapa wasinqa kanchalla.

• wasichay - (r). tiyanapaq raqaykuna qatay.

  Qhapaq runaqa wasichachin simintu qaywisqawan. hukkunaqa tihawanpas kalaminawanpas wasita qatallanchik. wakcha runaqa ichhuwan wasichanchik.

• waskha - (s). rakhu puchkasqa millwamantapas, qaramantapas, ch'awarmantapas (mismisqamanta) hatun aysana simp'asqa.

  May purisqanchikpipas waskhata tarikunchik chayqa karu llaqtakuna riqsimunanchikpaqmi.

• wata - (s). chunka iskayniyuq killa.

  Huk wataqa 52 simanata apamun, huk simanaqa qanchis p'unchawniyuq. Huk wataqa kimsa pachak suqta chunka pichqayuq p'unchawta apamun.

• watay - (r). iskay q'aytupas iskay ch'ullpapas khipuy, q'iwispa huñuy.

  Kawallutaqa qiwayuq unuyuq pampapi ichhuman wataykamunku.

• watuchiy - (s). imasmari imasmari ñispa tapukuy.

  Kaymi huk watuchiy: Imasmari, imasmari: Kunkapi q'apina, sikipi sunkhana, wiksapi kuchuna. Imas kanman? Chayqa Wiyulin.

• watya - (s). k'urpa ruphachisqapi papapas uqapas huk rurukunapas wayk'uy, chayachiy.

  Watya ruranapaqqa misk'i papakunata akllana, hurnuta k'urpakunamanta pirqaspa k'iriwan q'uñichina chaymantaq papata churaykuna. Watyaqa ch'aquyuq misk'illaña.

• wawa - (s). sallqamantapas uywamantapas runamantapas pisi unaynillayuqraq, huch'uyllaraq, uñallaraq, ñuñuq.

  Wawakunataqa ñuñuchispalla uywana, chaymi ancha allin. Mikhunataqa suqta killanpiña mallinan.

• wawqi - (s). qharipura chayhinata ninakunku, aylluntin kaspapas manapas.

  Kaypiqa, llapan qhari wawakuna wawqintin kanchik, warmi wawakunataq ñañantin kanku.

• wawsa - (s). qharikunapa urqu uywakunapa muhun. yuma.

  Musuq runaqa paqarin qharipa wawsan warmipa muhunwan huñukuptinmi.

wayaqa - waywacha

• wayaqa - (s). ima churanapaqpas huk simillayuq awasqa.

  Yachana wasi wawakunaqa wayaqachankupi qillqanankutapas quqawninkutapas apakamunku.

• wayita - (s). p'acha ruranapaq millwa puchkasqamantapas, utku puchkasqamantapas awasqa. chayqa kastilla simimanta mañakusqa.

  Llikllataqa warmikuna awanku, wayitataqa qharikuna awanku.

• wayk'uy - (r). mikhunapaq imapas hankumanta chayasqaman tukuchiy.

  Ancha q'apayniyuqllaña wayk'uq warmikunaqa unkakapa makichantapas chakichantapas huk wayaqachapis pakallapi waqaychakunku.

• wayllunku - (s). imaman warkukuspapas pukllana.

  Wawakunaqa huk sach'apa k'allmanman waskhata wataykuspa sayaspapas tiyaykuspapas wayllunkukunku.

• wayna - (s). manaña wawapaschu, manataq machupaschu. yaqa chawpi wiñaypi tarikuq.

  Waynakunapas sipaskunapas pukllay p'unchawkunapiqa takikuspa wiphalanta maywispa phawaspalla tusunku.

• wayq'u - (s). 1. iskay urqukunapa chawpinpi tarikuq allpa. 2. inti lluqsimuyniqman qhichwa q'uñi allpa.

  1. Ima tarpusqapas wayq'ukunapiqa allinta puqun; chaypiqa pisita chirin.

  2. Wayq'u allpakunapiqa pqapas chaninmi urin. Huk watapiqa iskay kuti, kimsa kuti papataqa allanku. Chaypiqa watantinmi paran, qasataqa manam riqsinkuchu.

• wayt'ay - (r). hamp'atu kasqan unupi puriy. tuytuy.

  Mayu qayllakunapipas qucha qayllakunapipas tiyaq runaqa manaraq puriyta atispa ña wayt'ankuñam.

• waywacha - (s). wisk'achaman rikch'akuq q'uñi sach'a sach'api tiyaq sallqacha.

  Waywachaqa sach'akunapim tiyan; payqa sach'akunapa ruruntam k'utun. Chupanqa suphusapacha. Huk sach'amanta wak sach'aman phawaqhina uraykun.

wich'qay - willuy

• wich'qay - (r). punkutapas ima kichasqatapas mana lluqsinapaq mana yaykunapaq hark'ay.

  Chay punkuta kay llikllawan wichq'aykuy; kaypiqa millaytam chirin, rit'ipas yaykumunman.

• wikch'uy - (r). chayqa wisch'uy.
• wiksa - (s). mikhusqanchikpa tantakunan iskay punkuyuq aycha wayaqa.

  Uwihaqa tawa wiksayuq, chayraykutaq mikhusqantaqa sapanka wiksanmanta aswan thamunapaq siminman kutichimun.

• wik'uña - (s). paquchaman rikch'akuq pisi millwallayuq anti urqukunapi tiyaq sallqa.

  Wik'uñaqa hatun ñawiyuq, ñañu kunkachallayuq. Millwanqa munay ch'umpicha. Wik'uñakunaqa huñusqallapuni urqukunapi puriykachakun. Wik'uñaqa Pacha Mamapa uywansi.

• willakachuqa - (s). wawakunapa ñawinpi ch'uqñi unquy.

  Willkachuqa unquyqa wawakunapa ñawinta ch'uqñiwan k'askachin. Chaytaqa kikin wawapa unu hisp'ayninwan chullurichispa picharquna. Hampinapaqqa añawipa t'ikantapas ruruntapas yana hawasta ch'umpi millwatawan ruphachispa kutana, chaytataq yuraq ñut'u asukartawan kutarquna, chaywantaq puñunanpaq unqusqa wawapa rinri wasanta, ch'ipuqunta ima llusina; p'unchawtaq wawapa umantapas ukhuntapas chiri unuwan mayllana.

• willakuy - (s). ñawpa rimaykunamanta rimanakuy.

  Ñawpa willakuykunapiqa sallqakunapas runaman kutispas runakunawan ima tiyaq kasqa, ichaqa atuqqa mana hayk'appas atipanmanchu.

• willka - (s). wawanchikpa wawan.

  Willkachaymi chhulli unquywan, puñunapim. Kay p'unchawkunaqa manam hamunqachu.

• willma - (s). chayqa millwa.
• willuy - (r). runamantapas sallqamantapas uywamantapas huk kawsaykunamantapas, makinpas chakinpas mayqan uchunpas kuchuspa hurquy.

  Machu Pikchu uraypis huk machasqa runapa chaki tullunkunata tren ñut'urqapusqa; chay phakanta kunan willupunku.

winara - wiru

• winara - (s). ima apaykachana kawsaypapas, suninman kinrayninman rakhunman kaynin.

  Huk llaqtamanta wak llaqtaman rispaqa suninta tupunchik. Huk allpataqa pata hawantapas pampantapas suninta yachaspa kinrayninta yachaspa tupunchik. Huk apaykachanapa winarantataq hayk'ataq suninman, hayk'ataq kinrayninman, hayk'ataq rakhunman chaykunata yachaspa tupunchik.

• winku - (s). 1. purumanta kuchasqa unukuna wisina. 2. unukuna tupuna.

  Aqhataqa manachu winkuwan rakirpariwaq!

  Kay wakakunaqa kuskan winku lichillata sapa ch'awaypi quwanku. Ch'isin paqarin ch'awasqaqa pusaqninmanta pusaq winku lichi sapa p'unchaw tantakun.

• wiñapu - (s). sara muhumanta aqhapaq phutirichisqa.

  Arikipa llaqtapiqa sara wiñaputaqa ch'akisqata kutasqataña qhatunku; Qusqa llaqtapiqa chayraq wiñapusqata, apillataraq qhatunku.

• wiñay - (r). paqarisqanmanta sapa p'unchaw aswan haatun kay. wawa kaymanta waynaman qayllachay. hatunyay.

  Kay chachakuma sach'achaqa kunan wata tawa chunka pachakcha thatkita wiñarqun; ñuqataq kay wataqa pusaq pachakcha thatkillata wiñasqani.

• wiphala - (s). awasqamanta suyt'u tawa k'uchuyuq unancha.

  Pukllay p'unchawkunapiqa yuraq wiphala apaykusqa kusisqa tusunchik. Piruw Mama llaqtapa wiphalanqa puka yuraq puka llimp'iyuq.

• wiqaw - (s). ñañu wasa hawa. kurkunchikpa pupu qayllapi aswan ñañuyasqa aycha.

  Wiqawninchikqa wasa tullullayuq, ñawpaqninpiqa aychalla, chaytaq ukhunchikqa k'umuykuytapas atin.

• wiqi - (s). ñawinchikmanta lluqsiq kachiniraq mana llimp'iyuq unucha. wakin sach'akunapa unun.

  Mamanchiktapas taytanchiktapas huk ukhunchikkunatapas kawsachkaptin munananchik; wañuptinqa yanqañan mayuman wiqi chayanankamapas waqasunchik.

• wiqu - (s). ukhunchikpa huk muqun lluqsisqa. wist'u.

  Wiqu chakiyuq runakunamantaqa manam asikunachu, paykunaqa ñuqanchikhina allinmi karqanku. Muqunchikkunaqa pukllaspapas wiqurqukuyta atillanmi. Chayrayku yuyaywan imatapas rurana.

• wira - (s). 1. sallqapas uywapas runapas rakhu ukhuyuq. 2. wiswiq yuraq aycha.

  Wira runaqa achkata mikhun ichaqa phawayta mana atinchu.

  Chucharuta wayk'uspaqa wiranta ñawpaqmantaña ch'umanchik.

• wirp'a - (s). simipa rikukuq aychan.

  Rakhu wirp'ayuq runataqa «ch'utusapa» ñispa k'aminku. K'aminakuyqa mana allinchu, runaqa rakhu wirp'ayuqña kaspapas, ñañu wirp'ayuqña kaspapas kaqllam kanchik.

• wiru - (s). sara yurapa q'umir misk'i tullun.

  Wawakunaqa llullu wiruta qichunakusparaq khamunkupas ch'unqankupas.

wisch'uy - wiswi

• wisch'uy - (r). imatapas mana munaspa chuqay. saqirpariy. karunchay.

  Allqu wañusqatapas wasi pichasqa q'upatapas mayumanqa manam wisch'uykunachu.

• wisiy - (r). imay apaykachanawanpas unu hurquy.

  T'utura Pallqa llaqtapiqa rakimanta wisirqamuspa runaqa ch'uñu aqhata haywarisunki.

• wisk'acha - (s). puna ranra ranrakunapi riyaq lima quwi sayay, chupayuq uqi sallqacha.

  Wisk'acha aycha mikhuq runakunaqa waynamantaraqsi suqu umayuq tukupunku.

• wislla - (s). mikhuna qarakunapaq k'ulluchamantapas q'illaymantapas apaykachana.

  Lawakunataqa k'aspi willawan qaywispakama wayk'una.

• wisq'an - (s). sunqunchik surq'anninchik waqaychaq wiksanchik ch'unchullninchikkuna waqaychaq wayaqakuna t'aqaq ñañu sinchi aycha.

  Uwihapa wisq'antaqa kachinchaykuspalla k'allana patapi chayraq wayk'usqa q'unchapi kankanku.

• wisq'ay - (r). chayqa wichq'ay.
• wist'u - (s). huk chakinwan allin saruq huk chakinwantaq mana allin saruq runapas uywapas. hank'ayaspa puriq.

  Wist'u chakiyuq runaqa manaña qara t'iqichu hayt'ayta atipunchu. chayqa hatun llaki.

• wiswi - (s). hump'ispa wira wisch'uq runapas uywapas. wirawan qhillichasqa.

  Añaspa hisp'aykusqan p'achaqa wiswillapuni hayk'a kutiña t'aqasqapas.

  Khuchi wirawan qhillichasqa p'ukupas p'achapas sasa mayllanam, sasa t'aqsanam.

Y y

yachachiq - yapay

• yachachiq - (s). ñawinchaytapas qillqaytapas huk ruraykunatapas wak runakunaman atichispa llamk'aq runa.

  Yachachiqmanta llamk'anapaqqa pichqa watapas suqta watapas qullana yachanawasikunapi yachamuna.

• yachachiy - (r). ima ruraytapas hukkunaman atichiy.

  Mamayqa makiymanta t'ipi t'ipiykuwaspa awayta yachachiwan.

• yachakuq - (s). chayraq imapas yachaq runa; yachanawasiman riq wawakuna.

  Ñanpi piwanña tinkuspapas yachakuq wawaykunaqa napaykukullanpuni, kaqtaq mana atiqkunatapas yanapanku.

• yachaq - (s). 1. tukuy ima ruray atiq runa. 2. kuka qhawaq.

  Inkakunaqa amawta ñiqku yachaqkunata. Chaymantaqa amawta ñillanchiktaq yachachiqkunata; chayqa mana allinchu. Yachanawasipi llamk'aq runaqa yachachiqmi, manam amawtachu.

  Wasaymi anchata nanawan, yachaqwan kukata qhawachikamusaq.

• yachanawasi - (s). chay pachapim ñawinchaytapas qillqaytapas huk musuq ruraykunatapas yachamunchik.

  Yachanawasikunaqa kanmanmi: wawawasi, chayqa hawa llaqtapi kimsa watayuqmanta pichqa watayuqkama wawakunapaq. Qallariy yachanawasi, chayqa kanman suqta watayuqmanta chunka kimsayuq chunka tawayuq watayuq wawakunapaq. Chawpi yachanawasi, chayqa kanman qallariy yachanawasikunapi tukuqkunapaq. Chaymantaqa kanmancha ari qullana yachanawasi, chayqa chawpi yachanawasipi tukuqkunapaq.

• yamt'a - (s). sach'akunapas mallkikunapas wayk'ukunapaq ch'iqtasqa.

  Yamt'ataqa sach'akunamanta ch'iqtanchik; chayqa sach'akuna wañuchiy. Huk sach'ata wañuchispaqa iskay kimsa sach'ata mallkinanchik.

• yana - (s). mana yuraqchu. mankapa sikinman rikch'akuq llimp'i.

  Ñuqanchikqa yana chukchayuq paqarinchik, hukkunaqa p'aqu chukchayuq kanku, hukkunataq ch'umpi chukchayuq paqarinku. Machuyaptinchikpas payayaptinchikpas chukchanchikqa suquyapun, yuraqman kutipun.

• yanapay - (r). hukkunata imatapas ruraysiy.

  Hawa llaqtakunapiqa imatapas yanapanakuspapuni ruranchik.

  Yonichaqa ñawinchayta yanapawan.

• yanqa - (p). mana imapaq. mana chaninniyuq.

  Kay wataqa yanqapaq tarpusqayku, ruruchisqaykutapas suwa aparqapun, chipakunapaqqa aswan yuyaypich ari llamk'asaqku.

• yapay - (s). (r). 1. ima patamanpas aswan quy. 2. achka yupaykuna hukman huñuy.

  Kay apichaqa ancha misk'ipuni kasqa, manachu yapaykuwankiman mamay?

  Wawakuna: paqarinpaqqa kay pichqa yapaykunata ruramunkichik.

yarawi - yunka

• yarawi - (s). sumaq kamasqa sunqu llanllachiq rimaykuna, takiykunapa rimayninpas.

  Wawakunaqa raymi p'unchawkunapi sumaq yarawikunata yarawinku.

• yariqay - (s). chayqa yarqay.
• yarqay - (s). mikhunayay, mikhunamanta ch'achay.

  Yarqasqa kaspapas puñuymanta kaspapas sut'illata hanllapakunchik.

• yawar - (s). 1. kawsaqkunapa ukhunpi sirk'ankunapi phawaq puka unu. 2. ayllu masi, ukhun.

  Sunqumanta lluqsin huk sirk'a, chayqa allin yawarta, kallpakunata ima llapan ukhunchikman apan. Sunquman kutiykuq yawartaq miyusqa wayrata apan. Chaymi yawarninchikpa llamk'ayninqa.

  Chay runaqa yawar masiymi, kunanmi qullqiyuq kaspa mana riqsikuq tukuchkan.

• yawri - (s). chaywanmi imatapas siranchik.

  Rakhu q'aytuwanqa yawriwanmi siranchik, ñañu q'aytuwantaq yawrichawan.

• yaykuy - (r). hawamanta ukhuman riy. maymanpas chinkaykuy.

  Santo Tomas llaqtamanta tutachallamanta lluqsispa wakin yachana wasimanqa inti yaykuptinraqmi chayachkanchik. Chayqa ancha karu.

• yukay - (r). llullakuspa imapas ruray. hukkunata qasimanta rurachiy.

  Atuq supayqa huk p'asñachatas yukarqusqa. Ch'isinqa yana q'illu p'achayuqsi wasita chayan, tutallas iskay kimsa uwihata chayachimun, manaraq inti lluqsimuytataqsi ripullantaq. Chayqa Atuqsi kasqa.

• yukra - (s). kamana mayupi tiyaq achka chakiyuq sallqacha.

  Yukraqa q'umirmi, wayk'usqañataq puka q'illuman kutirqapun. Yukrapa aychanqa misk'ichallañam.

• yuma - (s). qharipa warmipa muhun. sallqakunapa uywakunapa muhun.

  Qharipas warmipas wayna sipasña kaspaqa kasarakapunku. Chaymantaqa yumankuta huñuspa musuq wawata kamanku.

• yunka - (s). kukapa wiñanan q'uñi allpa. chayqa pichqa pachak thatkimanta iskay waranqa kimsa pachak thatkikama mama quchapa ununpa sayayninmanta.

  Yunka allpapiqa tukuyniraq sach'akunam wiñan, kaqtaq tukuyniraq misk'i rurukunapas chaypi puqullantaq.

yupaychay - yuyaychakuy

• yupaychay - (r). huk kawsaqkuna sinchi munay. much'ay.

  Llaqtanchikpi tiyaq yuyaq runakunaqa ancha yupaychasqa kananku. Paykunaqa waynaraq kachkaspa llaqanchikrayku yupata llamk'arqanku.

• yupi - (s). aqupipas, allpapipas, imapipas, maypipas chaki sarusqa saqiy.

  Aqu allpapi purispaqa chakinchikpa sarusqanta sut'illanta saqinchik, chay sarusqapa sutinmi yupi.

• yura - (s). llapan mallkikunapa sach'akunapa sutin.

  Yurakunaqa kanmi sallqapas mallkisqapas. Sallqakunaqa payllamanta mirarparin, tarpusqakunataqa tukuy ima mana allinkunamanta qhawachkana.

• yuraq - (s). rit'iman rikch'akuq llimp'i.

  Chayraq lluqsimuq kirunchikkunaqa yuraq yuraq, p'unchawmantahinataq q'illuyapun, chayqa mana mayllakusqamanta.

• yuraqtiti - (s). llamp'u niraq q'illay. chayanta.

  T'uqusqa lata unu aysanakunataqa yuraqtitiwan llut'aykunku. Ñawpaqtaqa allintaraq q'uñichinku.

• yuthu - (s). p'isaqmanta aswan taksalla urqukunapi tiyaq mikhuna pisqucha.

  Yuthumantaqa aranwaykunapas kanmi: yuthuqa sipasmansi tukuq kasqa ninku..., chaymantaqa huk yuthus atuqpa ñawinta uchu kutawan ch'akirquchiq kasqa ninku.

• yuyaq - (s). ancha achka watayuq runa.

  Yuyaqkunaqa willkachankuta muyuriqninpi tiyaykachispa imaymana rikch'akuq aranwaykunata wawakunaman willan.

• yuyay - (r). (s). 1. imapas mana qunqay. 2. yachaysapa, hatun umayuq.

  Taytaykipa sutinqa imam? Manapuni yuyanichu.

  Llakikuptiyqa yuyayniypas chinkawanmi.

• yuyaychakuy - (r). uma nanaykuna ch'uyanchanapaq yuyaykuna maskay.

  Qhichwa runarayku doctormanmi chayayta munachkani, chaymi tuta p'unchaw yuyaychakuni, manañam puñuypas hap'iwanchu. Kay yuyaychakusqay, hunt'akunqachus icha musquyllachus?

Qallariysimi

Yachakuq qhari warmi wawakuna,
Qhari warmi yachachiqkuna,
Tayta mamakuna,
Runa simi rimaqkuna,
Llapan kamachiqkuna:

Kay qillqasqapa sutinmi QHICHWAPI SIMI PIRWA, nillasunmantaqmi SIMI QULLQA nispapas, SIMI TAQI nispapas. Kaypim tarikun rimasqanchik simikuna, kay simi pirwata ñawinchaspa mayqan simitapas qillqasunchik, kaqtaq simikunapa yuyaynintapas hasp'isunchik.

Imapaqtaq allin kay simi pirwari?

Mayqan simitaña qillqayta munaspapas, kay simi pirwata qhawaykuspa qillqasunchik, kaqtaq mayqan simipa yuyayninta mana yachaspapas, kay simi pirwapi chay simita maskaspa yuyayninta tarisunchik. Kay simi pirwata sapa p'unchaw apaykachaspa ari mana pantaspaqa qillqasunchik.

Qhichwa simitari, llapanchikchu kikillanta rimanchik?

Mayqan simitapas runaqa manam kikintachu rimanchik. Wawakunaqa mana kuraq runakunahinachu rimanku, qullqiyuqkunaqa mana wakchakunahinachu rimanku, huk llaqta runakunaqa mana wak llaqta runahinachu rimanku; sapankanchikpas huk niraq wawa simita rimanchik. Chay rimasqanchikqa llaqtallanchikpi allin uyarikun, hukkunapaqqa mana. Ñuqanchikqa tayta mamanchikpa yachachisqan simita rimakuchkasunchik, ichaqa simi pirwapa kamachikusqanta qillqasunchikqa. Chayqa hinallapuni mayqan simipipas.

Qhichwapa mayqan wawa simitaña rimaspapas, huk niraqllata qillqaspaqa llapan qhichwa runakuna qillqanakuyta atinchik. Chayhina kaptinqa allin kallpayuq llaqta kasunchik, siminchikpas wiñarinqa kastilla simi kikin, inlis simipihina qillqasqayuq, aliman simihina qillqasqayuq kasunchik.

Kay SIMI PIRWAqa runa simi qillqaspa huklla kananchikpaqmi. Qillqakamuntaq R.M.1218-ED-85 yupayniyuq kamachikuypa achahalanwqan. Kaqtaqmi kallpachawanku 1608 watapiraq tayta kura Diego Gonzalez Holguinpa simi pirwa qillqasqan. Kallantaqmi «musuq simikunapas», chaykunatapas kawsaykuna paqarimuptinhina sutiyallasunchiktaq.

Qillqaqkuna.